Xlorpikrin
Xlorpikrin (PS), kimyəvi adı trixloronitrometan (CCl₃NO₂), rəngsiz, yağlı maye halında olan, kəskin və xoşagəlməz iyə malik bir kimyəvi birləşmədir.[1] Birinci Dünya Müharibəsi zamanı kimyəvi silah kimi istifadə edilmiş və hal-hazırda əsasən pestisid kimi tətbiq olunur.[2]
| Xlorpikrin | |
|---|---|
 | |
 | |
| Ümumi | |
| Sistematik adı | Trixloronitrometan |
| Qısaldılmış adı | PS |
| Ənənəvi adı | Xlorpikrin |
| Kimyəvi formulu | CCl3NO2 |
| Empirik formulu | CCl3NO2 |
| Nisbi mol. kütl. | 164.38 а. k. v. |
| Molyar kütlə | 164.38 q/mol q/mol |
| Fiziki xassələri | |
| Aqreqat halı (n.ş.) | Maye |
| Sıxlıq | 1.651 q/cm³ (20 °C-də) q/sm³ |
| Termik xüsusiyyətlər | |
| Ərimə nöqtəsi | -64 °C °S |
| Qaynama nöqtəsi | 112 °C °S |
| Kimyəvi xassələri | |
| Suda həllolma | Suda az həll olur q/100 ml |
| Üzvi həlledicilər maddəsində həllolma | Yaxşı həll olur q/100 ml |
| Təsnifatı | |
| CAS-da qeyd. nöm. | 76-06-2 |
| EINECS-də qeyd. nöm. | 200-930-3 |
| SMILES | C(Cl)(Cl)(Cl)N+[O-] |
| RTECS | PB6125000 |
| Toksikologiya | |
| LD50 | 250 mq/kq (siçovullar, oral) mq/kq |
| Zəhərliliyi | Toksik, lakrimator, qıcıqlandırıcı |
Fiziki və Kimyəvi Xüsusiyyətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Molekulyar formula: CCl₃NO₂ Molekulyar çəki: 164.38 q/mol Görünüş: Rəngsiz maye Qoxu: Kəskin, xoşagəlməz Ərimə temperaturu: -64 °C Qaynama temperaturu: 112 °C Sıxlıq: 1.651 q/cm³ (20 °C-də) Həllolma: Suda az həll olur, üzvi həlledicilərdə yaxşı həll olur Uçucu xüsusiyyət: Asanlıqla buxarlanır Kimyəvi reaktivlik: Orta dərəcədə reaktivdir.
Tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xlorpikrin ilk dəfə 1848-ci ildə Şotlandiyalı kimyaçı Con Stenhouz tərəfindən sintez edilmişdir.[3] Birinci Dünya Müharibəsi zamanı almanlar tərəfindən kimyəvi silah kimi istifadə edilmiş və "qıcıqlandırıcı" qazlar sinfinə daxil edilmişdir.[4] Müharibədən sonra xlorpikrinin pestisid kimi istifadəsi geniş yayılmışdır.
Sintezi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xlorpikrin nitromeanın xlorlanması ilə sintez edilir. Bu prosesdə nitromean xlor qazı ilə reaksiyaya daxil olur və xlorpikrin əmələ gəlir. Reaksiya ekzotermikdir və nəzarət altında aparılmalıdır.[5]
Tətbiq Sahələri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Pestisid: Xlorpikrin torpağın dezinfeksiya edilməsi, taxıl anbarlarının fümigasiyası və bitki köklərində yaşayan nematodlara qarşı mübarizədə istifadə olunur.[6] Kimyəvi Silah: Birinci Dünya Müharibəsi zamanı xlorpikrin zəhərli qaz kimi tətbiq olunmuşdur. Hal-hazırda kimyəvi silah kimi istifadəsi qadağandır.[7] Kimya Sənayesi: Xlorpikrin üzvi sintezdə aralıq məhsul kimi və digər kimyəvi maddələrin istehsalında istifadə olunur.
Toksiklik və Təhlükəlilik
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xlorpikrin insan sağlamlığı üçün təhlükəli bir maddədir. Tənəffüs yollarını, gözləri və dərini qıcıqlandırır. Yüksək konsentrasiyalarda ağciyərlərə zərər verə bilər, öskürək, nəfəs darlığı və ağciyər ödemi kimi simptomlara səbəb ola bilər. Gözlə təmasda olduqda görmə pozğunluğuna və hətta korluğa gətirib çıxara bilər. Dəri ilə təmasda isə yanıq və yaralara səbəb olur.[8]
Təhlükəsizlik Tədbirləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xlorpikrin ilə işləyərkən aşağıdakı təhlükəsizlik tədbirlərinə riayət etmək vacibdir:
Qoruyucu geyim: Xlorpikrin ilə işləyərkən qoruyucu eynək, maska, əlcək və xüsusi geyim istifadə edilməlidir. Havalandırma: İş sahəsi yaxşı havalandırılmalıdır. Saxlama: Xlorpikrin sərin, quru və yaxşı havalandırılan yerlərdə, uşaqların əli çatmayan yerdə saxlanılmalıdır. Daşınma: Xlorpikrin daşınarkən xüsusi qablar və nəqliyyat vasitələri istifadə edilməlidir. Təcili yardım: Xlorpikrin ilə təmasda olduqda dərhal həkimə müraciət etmək lazımdır.
Ətraf Mühitə Təsiri
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xlorpikrin torpağa və suya düşdükdə ətraf mühitə mənfi təsir göstərə bilər. Torpaqda mikroorqanizmlərin fəaliyyətini pozur, bitki və heyvanlara zərər verir. Suda isə balıq və digər su canlılarının ölümünə səbəb ola bilər.[9]
Beynəlxalq Müqavilələr
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xlorpikrinin kimyəvi silah kimi istifadəsi 1993-cü ildə qəbul edilmiş Kimyəvi Silahlar Konvensiyası ilə qadağan edilmişdir.[7] Pestisid kimi istifadəsi isə bir çox ölkələrdə ciddi nəzarət altındadır.
İstinad
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ [[неправильный URL удален] "Trichloronitromethane"] (#bad_url). pubchem.ncbi.nlm.nih.gov. İstifadə tarixi: 2024-07-22.
- ↑ "Chloropicrin". Britannica. 2023-10-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-22.
- ↑ [[неправильный URL удален] "Chloropicrin: A Historical Perspective"] (#bad_url). www.chloropicrin.com [неправильный URL удален]. İstifadə tarixi: 2024-07-22.
- ↑ [[неправильный URL удален] "Chloropicrin in World War I"] (#bad_url). First World War.com. İstifadə tarixi: 2024-07-22.
- ↑ "Synthesis of Chloropicrin". Journal of Organic Chemistry. 15 (1): 53–56. 1950. doi:10.1021/jo01147a012.
- ↑ [[неправильный URL удален] "Chloropicrin Uses as a Pesticide"] (#bad_url). EPA. İstifadə tarixi: 2024-07-22.
- ↑ 1 2 "Chemical Weapons Convention". OPCW. 2024-07-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-07-22.
- ↑ [[неправильный URL удален] "Chloropicrin Toxicity"] (#bad_url). ATSDR. İstifadə tarixi: 2024-07-22.
- ↑ "Ecological Effects of Chloropicrin". EPA. İstifadə tarixi: 2024-07-22.[ölü keçid]