Yan Arnost Smoler

Yan Arnost Smoler (y.sorb Jan Arnošt Smoler, alm. Johann Ernst Schmaler‎; 3 mart 1816[1] – 13 iyun 1884[2][1], Bautzen, Saksoniya) — sorb filoloqu və yazıçısı. 19-cu əsrdə sorbların milli intibah dövrünün ən mühüm nümayəndələrindən biri olmuşdur.

Yan Arnost Smoler
y.sorb Jan Arnošt Smoler, alm. Johann Ernst Schmaler‎
Doğum tarixi 3 mart 1816(1816-03-03)[1]
Vəfat tarixi 13 iyun 1884(1884-06-13)[2][1] (68 yaşında)
Vəfat yeri
Elm sahəsi dilçilik
Üzvlüyü
Mükafatları 2-ci dərəcəli "Müqəddəs Anna" ordeni
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Bioqrafiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yan Arnost Smoler (1816–1884)
Bautzendə ucaldılmış Yan Arnost Smoler abidəsi
Protşenberqdəki Smoler ailəsinin məzarı

Yan Arnost Smoler 1816-cı ildə Sorbianın Prussiya hissəsində, Hoyersverdadan uzaq olmayan Luço kəndində anadan olmuşdur. Atası Korla Yan Smoler Loza kəndində xidmət edən protestant müəllim idi. Yan Smoler Lozada ibtidai məktəbdə oxuyub. 1827-ci ildə Smoler Bautzen Gimnaziyasına daxil olur. 1836-cı ildə gimnaziyanı bitirdikdən sonra Breslau Universitetinin İlahiyyat fakültəsinə daxil olmuş və 1840-cı ilə qədər burada oxumuş. 1840–1845-ci illərdə şair Çelakovskinin rəhbərliyi altında oxuduğu slavyan dilçiliyi və ədəbiyyatı ilə maraqlanmışdır. Artıq gimnaziyada Smoler digər tələbələrlə Sorb dilini öyrəndiyi bir dərnəyi təşkil edirdi. Tətil günlərində Smoler Sorb ətrafında səyahət edir, müxtəlif folklor əsərlərini qeyd edirdi. Doğma yurdu ətrafında gəzintilər zamanı o, Sorb torpaqlarının sərhədləri və əhalisinin sayı haqqında məlumat toplayırdı. 1841-ci ildə o, "Müharibədən olan oğlanlarımız gəlir" sorb epik nəğməsini nəşr etdi. Universiteti bitirdikdən sonra Smoler özünü dilçilik sahəsində tədqiqatlara həsr edir, sorb dilinin öyrənilməsi üçün lüğətlər, dərsliklər yazır və nəşr edir. 1847-ci ildə Smolerin fəal iştirakı ilə əsas vəzifəsi ana dilində nəşriyyat olan "Matitsa Serbskaya" Sorb milli mədəni-maarif cəmiyyəti yaradıldı. Smoler sorb dilində dövri nəşrlərin redaktə edilməsində və nəşrində fəal iştirak etmişdir.[3] 1841-ci ildə "Jutnička" ədəbi qəzetinin nəşrinin təşəbbüskarlarından biri olmuşdur. 1848–1852-ci illərdə "Časopis Maćicy Serbskeje" mədəni, sosial və ədəbi jurnalının baş redaktoru olub. O, J. P Jordan ilə həftəlik "Jutnička" qəzetinin nəşrində əməkdaşlıq edir, 1849-cu ildə "Tydźenska Nowina" redaktoru vəzifəsini alır. 1850–1854-cü illərdə onun naşiri oldu və 1884-cü ilə qədər qəzeti nəşr etdi. 1851-ci ildə Budışində tarixdə ilk Sorb kitab mağazasını açdı. Daha geniş oxucu dairəsini sorb xalqının, onların tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı materiallarla tanış etmək üçün Smoler alman dilində də dövri nəşrlər ilə nəşr etdirirdi. 1859–1883-cü illərdə bir neçə dəfə Rusiyada olmuş, həm ruslarla, həm də digər slavyan ölkələrinin və regionlarının alimləri ilə əməkdaşlıq etmiş, panslavizm ideyalarının tərəfdarı olmuşdur. Xüsusilə, akademik İ. İ. Sreznevskinin Smolerə böyük təsiri olmuşdur. Smoler bütün həyatını sorb dilinin və mədəniyyətinin öyrənilməsinə, həm də onların qorunub saxlanması və inkişafının təşviqinə həsr etmiş, onun bütün fəaliyyətini milli mənlik şüurunun oyanmasına və almanlaşmaya fəal müqavimət göstərməyə çalışmışdır. Yan Arnost Smoler 13 iyun 1884-cü ildə Bautzendə vəfat edib və Jidov qəbiristanlığında dəfn edilib.[4]

Post şöhrəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yan Arnost Smolerin 150 illiyi: 1966-cı ildən GDR markası

Yan Arnost Smolerin 150 illik yubileyi münasibətilə 1966-cı ildə ADR poçt markası buraxıldı. 1991-ci ildə Bautzendəki Domovina nəşriyyatı Smolerin nəşriyyat kitab mağazasını yenidən qurdu. Bu, müasir Sorb ədəbiyyatının tam çeşidinə malik yeganə kitab mağazasıdır. Orada geniş ikinci əl kitab mağazası da var. Domovina'nın Bautzen regional birliyi "Jan Arnošt Smoler" adını daşıyır.

Nəşrləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Yan Arnost Smoler görə təxminən 1843-cü ildə sorb sahəsi
  • Wendish-German talks, Bautzen, 1841;
  • Folk songs of the Wends in Upper and Lower Lusatia, 2nd vol. 1841 and 1843 (edited together with Leopold Haupt);
  • Krotke wułpoženje powšitkomneho Serskeho prawjepisanja (Brief description of the general Wendish spelling), Bautzen, 1843;
  • German-Wendish dictionary. With a representation of the general Wendish spelling, Bautzen, 1843;
  • Remains of ancient mythology in the Wendish Lausitz, 1848;
  • Sorbian-Wendish language teaching, Bautzen, 1850;
  • A short grammar of the Serbian-Wendish language in Upper Lusatia, Bautzen, 1852;
  • The Slavic place names in Upper Lusatia and their meaning. Festschrift for the 300th anniversary of the Budissin grammar school, Bautzen, 1867;
  • Fonts published by Smoler (selection);
  • Eduard Rüffer: The Balkan Peninsula and its peoples before the solution of the oriental question: A political-ethnographic-military sketch, 1869;
  • P. Broniš: The Slavic family names in Lower Lusatia, 1867;
  • Karl August Jentsch: History of the Lausitzer Predigergesellschaft zu Leipzig and a list of all its members from 1716–1866, 1867;
  • Christian Traugott Pfuhl: Phonology and form theory of the Upper Lusatian-Wendish language. With special consideration for Old Slavonic, 1867;
  • Christian Traugott Pfuhl, Handrij Zejler: Lusatian Wendish dictionary, 1866;
  • Slavisches Centralblatt: weekly for literature, art, science, and national interests of general slavery. (Journal 1865/1866);
  • Central sheet for Slavic literature and bibliography. (Journal 1867/1868);
  • Journal of Slavic Literature, Art and Science;
  • Alexander Hilferding: Bosnia, 1858;
  • Alexander Hilferding: The linguistic monuments of the Drevjan and Glinjan Elbslaven in the Lüneburg Wendland, 1857;
  • Yearbooks for Slavic literature, art, and science 1852–1856.
Smoler ailəsinin keçmiş evi (Seidauer Straße 40)-da məlumat lövhələri

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Гугнин А. А., Введение в историю серболужицкой словесности и литературы от истоков до наших дней, Российская академия наук, Институт славяноведения и балканистики, научный центр славяно-германских отношений, М., 1997, səh. 4, 64, 94–97, 99–100, 102, 105, 107–108, 120, ISBN 5-7576-0063-2
  • Kunze P. Jan Arnošt Smoler. Ein Leben für sein Volk // Schriften des Sorbischen Instituts Band 10. — Domovina. — Bautzen, 1995. — ISBN 3-7420-1624-5. (Kunz P. Štóž swoju narodnosć z česću zańdźe. Nadźije a skutki Jana Arnošta Smolerja // Wobrazki ze Serbow. 1. — Ludowe Nakł. Domovina. — Budyšin, 1995. — ISBN 3-7420-1637-7.)
  • Lier H. A. Schmaler, Johann Ernst // Allgemeine Deutsche Biographie (ADB). Band 31. — Duncker & Humblot. — Leypsiq, 1890. — səh. 617–619.
  • Česko-lužicke styky v 1.polovině 19. století// Česko-lužický věstník, 2007, səh. 55

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 Jan Arnošt Smoler // Brockhauz Ensiklopediyası (alm.).
  2. ↑ 1 2 Bibliothèque nationale de France BnF identifikatoru (fr.): açıq məlumat platforması. 2011.
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-04-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-20.
  4. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-04-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-04-20.