Elmi poeziya

Elmi poeziya— elmi-fəlsəfi dünyagörüşü və biliklərin poetik ifadəsi. Elmi poeziyanın ilk nümunələri Qədim Yunanıstanda və Çində (Lukretsi Karın "Şeylərin təbiəti haqqında", Lao Tszının "Dao de tszin" fəlsəfi poemaları və s. yaranmışdır. Termin kimi fransız şairi Rene Gil (1862–1925) tәrәfindәn irәli sürülmüşdür. Sonrakı dövrdә Vergili (“Georgikalar”), Lomonosov (“İlahi әzәmәt barәdә sәhәr düşüncәsi”, “İlahi әzәmәt barәdә axşam düşüncәsi”, “Şüşәnin faydası haqqında namә”), Valeri Bryusovun (“N ölçülәr dünyası”, “Elektron dünyası”) yaradıcılığında da rast gәlinir. Bu cәrәyan Avropa rasionalizminin inkişafı ilә bağlıdır. Rene Gil elmi poeziyanı simvolizmә qarşı qoyurdu. Onun fikrincә, şair üçün ideya vә obrazların, elәcә dә söz ehtiyatının mәnbәyi “köhnәlmiş mifologiya” yox, elmi dünyagörüşü olmalıdır. Rene Gilin “Söz haqqında traktat”ı (1885) Elmi poeziyanın nәzәri әsaslarını әhatә edir. Jül Romen (1885–1972) vә Corc Dyuamel (1884–1966) Gilin nәzәriyyәsindәn poetik unanimizmin inkişafında istifadә etmişlәr.

Elmilik klassik Şərq, o cümlədən Azərbaycan poeziyası üçün də səciyyəvidir. O, klassik Şərq poetikasının başlıca nəzəri-estetik prinsiplərindən biri olmuşdur. Qədim və orta əsrlər Şərq poeziyasında fəlsəfə, hüquq, məntiq, təbabət, astronomiya və s. elmlərə yiyələnmək bir növ normativ xarakter daşıyırdı. Şərqin bir çox görkəmli şairləri, eyni zamanda bütün elmləri dövrünün səviyyəsində bilən alim idilər (Ömər Xəyyam, Cəlaləddin Rumi, Əbdürrəhman Cami, Əlişir Nəvai və başqaları). Azərbaycan şairlərindən Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi, Əvhədi Marağayi, Əssar Təbrizi, İmadəddin Nəsimi, Füzuli və başqalarının ədəbi irsi elmi dünyagörüşü və biliklərlə zəngindir. Nizami Gəncəvi, Məhəmməd Füzuli və başqa Azərbaycan mütəfəkkirləri bədii yaradıcılıqda həyat və insan haqqında həqiqəti açmaqda elmi biliklərin, başqa sözlə, bədii təfəkkürlə elmi təfəkkürün vəhdətinin əhəmiyyətini dəfələrlə qeyd etmişlər. Məhəmməd Füzuli Azərbaycan dilində "Divan"ının dibaçəsində yazırdı:"... elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsassız divar qayət də bietibar olur" Azərbaycan poeziyasında elmi poeziya nümunələrinə Səməd Vurğunun, Rəsul Rzanın, Bəxtiyar Vahabzadənin və başqa şairlərin əsərlərində təsadüf olunur. Müasir intellektual poeziya da elmi poeziya sayıla bilər.

Şeir, ədəbiyyat yarandığı vaxtdan elmlə bağlı olub. Orta əsrlərdən bəri Azərbaycan şairləri, ədibləri də elmlə məşğul olub, onların yaradıcılığında elmi əsərlər xüsusi yer tutub. O dövrün təhsil sistemi elə qurulmuşdu ki, bizim böyük şairlərimizin əksəriyyəti həm də mükəmməl elmi biliklərə yiyələnmişdilər. Şərq ədəbiyyatında tərcümə nəzəriyyəsi haqqında ilk nəzəri, fəlsəfi fikir söyləyən dahi Nizami Gəncəvi şair olmaqla yanaşı, həm də alim idi. Əsərlərinin miqyasına, mahiyyətinə varanda Məhəmməd Füzuli də şair olmaqdan əvvəl alim idi. Təsadüfi deyil ki, Füzuli “elmsiz şeir, əsassız divar olur, əsassız divar qayətdə bietibar olur” deyib. Bu şairlərin əsərlərinin hər birinin misrasında həyatın müxtəlif sahələrinə dair bilik, elm var. Nəsirəddin Tusinin müxtəlif şeir formalarında yazılmış əsərləri yalnız poeziya nümunələri deyil, əsl elmi əsərlərdir. Böyük mütəfəkkir Mirzə Fətəli Axundzadənin şahmat haqqında böyük əsəri var ki, bu poema əvvəldən sonadək şahmat oyunun qaydaları haqqında bir elmi əsərdir. Orta əsrlərdə ədəbiyyatda, ümumiyyətlə böyük ədiblərimizin yaradıcılığında, alimlərimizin fəaliyyətində elmlə şeir birgə olub. Şair və alimlərimiz bütün dövrlərdə həm poeziya, həm də elmlə mükəmməl məşğul olub, əsərlərində elmi biliklərə geniş yer veriblər. Bunun da nəticəsində qiymətli elmi poeziya nümunələri yaranıb

Ədəbiyyat

• Azərbaycan Milli Ensiklopediyası. C.8. Bakı. 2019.
• Aristotel. Poetika. Bakı. 1974.