İşim çayı

İşim çayı (qaz. Есіл) — Qazaxıstan və Rusiya ərazisindən axan, İrtış çayının sol və ən uzun qolu. Çayın hövzəsinin sahəsi 177 000 km²[1][2], uzunluğu 2450 km-dir[1]. İllik su sərfiyyatı 76,0 kub. m³/san-dir[3]. İşim çayı İrtış çayının sol qolu olaraq, onun 1016 km-liyində çaya tökülür[1].

İşim
rus. Ишим, qaz. Есіл
İşim çayı
İşim çayı
Ölkələr
Mənbəyi Qazaxıstan alçaq təpəliyi
Mənsəbi İrtış çayı --> Kara dənizi
Uzunluğu 2450 km
Su sərfi 3000 m³/san
Su hövzəsi 177000
Hövzəsinin sahəsi 177000 km²
İşim çayı (Sibir federal dairəsi)
mənbəyi
mənsəbi
İşim çayı Sibirin fiziki xəritəsində:
50° 38′ 4.5″ N, 73° 11′ 40.4

50°38′ şm. e. 73°11′ ş. u.HGYO
57° 41′ 53″ N, 71° 11′ 51″ E

57°41′ şm. e. 71°11′ ş. u.HGYO
DSR[rus.] 14010300212115300008071
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Adı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xalq arasında belə rəvayət vardır ki, tatar xanının oğlu Kuçum İşim adsız bir çayda boğulmuşdur. Sonradan çayın adı onun şərəfinə verilir. Üstəlik "İşimak" sözü Tatar dilindən tərçümədə "uçurulmuş"[3] mənasını verir.

Coğrafi xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
İrtış çayının hövzəsi

Çay öz başlanğıcını Qazax alçaq dağlığından götürür. Çay 775 km məsafədə şərqdən qərbə doğru axır. Yuxarı axarlarda çay əsasən şimal-qərb, qərb istiqamətinə yönəlir. Çay Astananın yaxınlığında cənub-qərbə yönəlir. 1578 km-də Derjavinsk şəhəri yaxınlığında çay istiqamətini tamamən dəyişərək meredian üzrə cənubdan şimala yönəlir. Çay Qərbi Sibir düzənliyinə çıxır və burada İşim düzənliyi ilə axaraq İrtış çayına tökülür (Ust-İşim kəndi yaxınlığında).

Hidrologiya və iqlim

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın qidalanmasında başlıca rolu qar oynayır. Çay noyabr ayında donur və apreldə buzdan azad olur. Orta illik sərfiyyat 1,11 m³/saniyədir[4].

Çayın axdığı ərazidə qış şaxtalı və soyuq, yayı isə istidir. Ən soyuq ay yanvar, isti ay isə iyuldur. Qışda minimal temperatur -49°, yayda isə +40 °C təşkil edir. İlin cəmi 180-200 günü 0 °C-dən yüksək olur. Aprel ayından etibarən hər gün temoeratur 0.5 °C artır.

Hövzəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İşim çayının hövzəsi 177 000 km²[1] təşkil edir ki, bununda 20% Rusiya ərazisində yerləşir. Qolları (Qazaxıstan): sağ — Koluton, Jabay, Akan-Burluk, İmanbulık, sol — Terisakkan; (Rusiya) sağ — Karasul, İk, sol — Barsuk.

Şəhərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın sahilində Qazaxıstanınn paytaxtı olan Astana şəhəri yerləşir. Sahilində yerləşən şəhərlər: Atbasar, Jabay, Esil, Derjavinsk, Serqeevka, Petropavl (Qazaxıstan) və İşim (Rusiya).

Əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Çayın suyu iri şəhərlərin içməli suya olan tələbatın ödənilməsində istifadə edilir. Naviqasiya üçün Petrapavlovskdan Serqeevski suanbarına qədər olan 270 km məsafədə yararlıdır. Üstəlik balıq məhsullarının isteksalı məqsədi ilə yararlıdır[2].

Ekologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İşim çayının suları güçlü şəkildə çirklənmişdir. Aşağı axarlarda neftlə çirklənmə 6, dəmirlə 7-4 dəfə normanı keçir[2].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 3 4 "RF Su reystr xidməti:İşim". 2012-02-18 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-08-15.
  2. ↑ 1 2 3 "Схема комплексного использования и охраны водных объектов бассейна р.Иртыш. Книга 1". 2020-01-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-19.
  3. ↑ 1 2 "İşim çayı". 2022-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-19.
  4. ↑ "İşim çayının ekoloji vəziyyəti". 2022-04-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-04-19.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]