İbn ən-Nəfis

İbn ən-Nəfis-Qan dövranı və ürək-damar fiziologiyasının atası hesab olunan şəxs.

İbn ən-Nəfis
ərəb. أبو الحسن علاء الدين علي بن أبي الحزم الخالدي المخزومي القَرشي الدمشقي‎
Doğum tarixi təq. 1210[1]
Doğum yeri
Vəfat tarixi 17 dekabr 1288
Vəfat yeri
Elm sahəsi tibb
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar


Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tam adı İbnü’n-Nəfis Əlauddin Əbul-əla Əli ibn Əbul-Hazm əl-Kureşi et-Dəməşkidir. 1210-1288-ci illər arasında yaşamışdır. Şamda dünyaya gələn İbnü’n-Nəfis, Nurəddin Mahmud Zəngi tərəfindən XII əsrdə qurulan xəstəxanada (əl-Bimaristan ən-Nuru) tibb elmini öyrəndi. İlk müəllimi Abdurrahim ibn Əli Əl-Dəhvarın yanında tibb təhsilini tamamladı və Qahirəyə yerləşdi. Nasiri xəstəxanasında vəzifə gördü və bir çox tələbə yetişdirdi. Tələbələri içində ən məşhur olanı, cərrahlıqla əlaqədar bir əsər yazan İbnü l-Kuffdur. İbnü’n-Nəfis, fəqih olaraq Qahirə Mənsuriyə mədrəsəsində dərs vermiş, ayrıca qrammatika, məntiq və fəlsəfə ilə də məşğul olmuşdur. İbnü’n-Nefis’in əsərləri arasında ən çox tanınanı "Mu’cəz" olub İbnü’s-Sinanın Qanununun bir növ xülasəsidir. Ən böyük kəşfi isə ağciyər dövranını tapmasıdır.[2]

Öz dövründə tibb elmi sahəsinin öndəri olan İbnü’n-Nəfis, daha çox insan orqanizmi üzərində təsirli olan faktorları araşdırdı. Tibbi müalicədən çox, xəstəliklərin ana səbəbləri üzərində dayandı. Deyə bilərik ki o, tibbdə xəstəliklərin səbəbləri üzərində elmi işlər görən və əsərlər verən ilk alimdir. Ortopediya elminin də ilk quru­cularındandır. Həkimlikdə bir zirvə olan İbnü’n-Nefis, ‘Misir Həkimlərinin Başçısı’ unva­nını daşımışdır.

İbnü’n-Nefis sadiq bir müşahidəçi, nağd hökm daşımayan, müstəqil fikirli bir yo­rumçu idi. Müşahidə və təcrübəyə çox əhəmiyyət verərdi. Gerçəyə çatmaq üçün mütləq məsələnin təməlinə enərdi. Yazmadan əvvəl təkrar təkrar təcrübə a­parardı. Bu sözləri, ona hakim olan hərəkət tərzini çox açıq ifadə edər: “Orqanın icra etdiyi vəzi­fələri izah etmək üçün, köhnə nəzə­riyyəlerdən təsirlənmədən təkrar etinalı bir müşahidə və doğru bir araşdırmaya da­yanmalıyıq.” İbnü’n-Nefis, Galen ilə İbnü’s-Sina’nın bütün fikirleri­ni əzbərdən bilərdi.. Çoxlu həmkarının əksinə Galenin me­todunu qəbul etməz, zəif nöqtələrini ortaya qoyardı. Buna müqabil, İbnü’s-Sina’nı çox təqdir edərdi. Qanun ən çox məşğul olduğu əsər idi və onu az qala əzbərdən bi­lirdi.

İbn ən-Nəfis dəri xəstəliklərinin də çarəsini tapmışdı.[3]

Tibbi əsərlərini qələmə aldığı sırada onu görən­lər, sanki daşan-coşan bir sel ha­lında, başqa bir kitaba başvurmaya lüzum görmədən yaz­dığını bildirərlər. Bir gün Qahirənin 1200 hamamından bi­rinde yuyunarkən birdən ka­ğız, qələm və mürəkkəb istər və nəbz haqqında bir risalə yazmağa başlar. Risaləsini bi­tirince, təkrar hamama geri dö­nərək yuyunmasına davam edər.[4]

Yazdığı əsərlərə o qədər güvənərdi ki: “Əsərlərimin məndən sonra əsrlərcə yaşayacaqlarını bilməsəydim, onları yazmazdım” deyərdi, an­cak ehtiyatı da əldən buraxmaz və “Bir əsər yazma iddia­sında olanlar, lazım olan məsuliyyəti də daşımalıdırlar” deməkdən çəkinməzdi. Məşhur müəllif Max Mayerhof: “İbnü’n-Nefis’in de­yeri, kitabları bütün Orta əsr boyunca ən fundamental əsər­lər hesab edilən Galenin və İbnü’s-Sina’nın bəzi düşün­cələrinə, səhv fikirlərinə qarşı tək başına mübarizə etmə cəsarətini göstərmiş ol­masındadır” deyər və “qısaca­sı, o. böyük bir nüfuz sahibi idi və bir çox mükəmməl adam onun haqqında “o, ikinci İbni Sina idi” deməkdədir­lər” deyə əlavə edər.

Hipokrat, qan dövranından qa­ra ciyəri məsul tutmuş və ürəyi bir damar genişləməsi kimi qəbul et­miştir. Aristo, damarların hava ilə dolu olduğunu qəbul edirdi. Galen isə, qanın sağ ürəkdən sol ürəyə ara bölmədəki keçidlər vasitəçiliyi ilə keç­diyini qarşıya qoymuşdur. İbni Sina də bu fikiri qəbul etmişdir.

İbnü’n-Nefis’in qan dövranı ilə əlaqədar fikirləri isə bu şəkildə xülasələnir:

  • 1.Ürək, ancaq və ancaq öz bünyəsi içindən keçən damarlar vasitəsi ilə bəslənər’ deyən İbnü’n-Nefis, beləcə tac dövranı ilk tapan elm adamı olmuşdur.
  • 2.Qan, ağciyərləri bəsləmək üçün deyil, təmiz hava aparmaq üçün yayılar. (Daha sonra W. Harvey də bunun üzərində əhəmiyyətlə dayanmışdır).
  • 3.Ag ciyərə gedən damarla, ağciyərdən dönən damar ara­sında, dövranı tamamlayan əlaqələr mövcuddur. (Üç yüz . il sonra Colombo bunu ilk dəfə özünün tapdığını iddia et­miştir).
  • 4.Ag ciyer toplar damarı, əvvəldən zənn edildiyi kimi, hava və ya his ilə deyil, qan ilə doludur.
  • 5.Ag ciyər arteriyasının divarı, ağciyər toplardamarının divarından daha qalındır. (Bu kəşf yaxın zamana qədər Michael Servetisə aid edilirdi).
  • 6.Qəlb otaqcıqları arasındakı bölmədə keçid yoxdur. Qan, dövranını ürəkdə tamamlayar: “Qanın sol boşluğa keçməsi ağciyərlər yolu ilə olmaqladır. Sağ boşluqdan ağciyərlərə gələn qan, burada istilənməkdə və hava ilə qarışdıqdan sonra, ağciyər toplar damarı yolu ilə sol boşluğa keçməkdədir” deyən İbnü’n-Nefis, beləcə ağciyər dövranını ilk kəşf edən elm adamı olmuşdur.[5]

1553-cü ildə İspaniyalı Michael Servetusun bir dövran nəzəriyyəsindən bəhs edib buna ‘kiçik qan dövranı’ və ya ‘ag ­ciyer dövranı’ adını vermə­sinden və onun ardınca İtaliyalı Colombo və Cesalpinonun Galenin müvəffəqiyyətsiz modelindən etdikləri bəzi düzəltmələrdən sonra 1616-cı ildə William Harvey, Galen nəzəriyyəsinin səhvlərini tamamilə göstərdi və yeni bir ağ ciyər dövranı nəzəriyyəsini ortaya qoydu. Günümüz­de etibarlı ağciyər dövranı sis­temi modelinin ilk dəfə W. Harvey tərəfindən kəşf edildiyi məlumatı, 1924-cü ilə qədər de­yişmeden qaldı. 1924-cü ildə Freiburg Tibb fakültəsində elm tarixinin çöhrəsini dəyişdirəcək bir ha­dise oldu. Muhyiddin Tantavi adlı Misirli gənc bir Müsəl­man, Almanca bir həkimə te­zis hazırladı. Bu gənc həkimin tezisi, bəzi Alman professorların diqqətini çəkdi. Çünki, tezisdə, ilk dəfə, kiçik qan dolaşımı­nın İbnü’n-Nefis adında bir Müsəlman elm adamı tərəfindən tapıldığından bəhs edilirdi. Professorlar buna heç cür inana bilmirdilər. Onlara görə bu mümkün deyildi. Bunun üzərinə tezisin bir kopiyası, o sıralarda Qahirədə mövcud olan Alman doktor Mayerhofa göndərildi. Dr. Mayerhof, Tantavini təsdiqləməklə qalmayıb daha sonra yazdığı məqalədə bunları açıqladı. Bəli, ağ ciyər dövranını ilk tapan İbnü’n-Nefis’dir. 1553də Servetus, 1559da Colombo, 1628də Harvey qan dövranı haqqında bir kəlmə danışmadan əsrlər əvvəl İbnü’n-Nefis ag ci­yer dövranını kəşf etmişdi. Bu gün M. Servetusun İbnü’n-Nefis’den xəbərdar oldugu və Colombonun, Servetusun kitabından məlumat sahibi olduğu, hətta İbnü’n-Nəfis’in kitablarının tərcüməsi ilə məşğul olan bir adam ilə təmas etdiyi anlaşıl­maqdadır. Colombo ürək dövranı mövzusunda əhəmiyyətli təsirləri olan bir araşdırıcıdır. İtal­yan anatomiya məktəbinin digər məşhur müəllimləri Fallopius və Fabricius da Paduada çalışmışlar və bunlardan sonuncu­su tibb təhsilini İtaliyadakı Padua Universitetində edən W. Harveyin ən çox istifadə etdiyi adam olmuşdur. Bu üni­versitetde Şimali Afrika Müsəlmanlarının təsirinin çox ol­duğu də bilinməkdədir. İbni Sina, tibb başda olmaq üzrə 29 ayrı mövzudakı kəşfləriylə Avropalı elm adamlarına liderlik etmiş, Zəhravi, cərrahlığı müstəqil bir elm halına gətirmiş. 200 qədər əməliyyat alətinin rəsim­lerini çəkmiş; Razi çiçək və qızdırma xəstəliklərini kəşf etmiş və bu mövzuda ilk əsər verən elm adamı olmuşdur. Ak Şəmsəddin mikrobu kəşf etmiş: İbnü’r-Rüşd retina təbəqəsinin funksiyasından ilk bəhs edən adam olmuş; Əli ibn Abbas ça­ğımızın müasir əməliyyatlarına uyğun bir tərzdə xərçəng əmə­liyatı etmiş, İbn Cezzar cüzzamın səbəb və müalicələrini göstərmişdir. Dr. Sigrid Hunkənin bu sözləri zikr edilməyə dəyər: “Tantavinin bu kəşfi göstərdi ki, İslam alimləri te­orilere uyğunluq derecele­rine və əvvəl vucuda gəlib gel­mediklerine baxmadan, kri­tik sınaq, diqqətli müşahidə və real qüvvədə olmayan araşdırmaya səy göstərmə barəsində Orta çağdakı Xristian mes­ləkdaşlarına görə daha azim­li və daha qərarlı idilər.”

Arthur Pellegrinin bu sözləri: “Bütün Orta əsr boyunca Müsəlmanlar xüsusilə tibb sahəsində inkarına im­kan olmayan bir üstünlük göstərmişlər. Həqiqi elm adamları olan Müsəlman he­kimler xəstəliklərin qaynağı ilə seyrini, klinik müşahidələr və bəlkə də yarılmalarla dərindən dərinə tədqiq etmiş­lərdi.” [6]

Əsərləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mu’cəz kimi əsrlərcə üzərinə bir çox şərh, haşiyə, izah yazılan əsərlər verdiyi kimi, Məhəmmədin (səv) həyatı və Hədis üsulu üzərinə kitablar da yazmışdır. Başlıca əsərləri bunlardır:

  • Kitab əş-Şamıı fi’t-Tıb: Ən böyük əsəridir. 300 cüz olaraq yazmağı hazırladığı ese­ri bitirə bilmədən vəfat etdi. 80 cüAzü hələ Qahirədəki Bimaristan el-Mansuridə bulunmaqdadır. İçində o zamana qədər tibb elminə aid nə qədər məlumat varsa hamısını qeyd etmişdir.
  • Kitab əl-Mühezzeb fil-Kəhl: Göz xəstəliyi hakkın­da qiymətli bir əsərdir. Bir nüsxəsi Vatikan Kitabxanasında var.
  • Kitab əl-Muxtar fil-əgziyə: Qidalar haqqındadır. Berlin Kitabxanasında var.
  • Mu’cez əl-Qanun: Ən çox tanınan əsəridir. İbnü’s-Sina’nın məşhur əsəri Qanunun bir növ xülasəsidir (fiz­yologiya və anatomiya xaric). Əsərin əslləri Paris, Oxford və Münix Kitabxanalarında mövcud olmaqdadır. Bir çox dilə tər­cüme edilmişdir. Əsərə bir çox şərh, haşiyə və izah yazılmışA­tır. Mu’cez ilk dəfə 1828də Kəlküttada basılmışdır. Türk­çə’ye tərcüməsi ilk dəfə Muslihiddin Sururi və sonra Qanu­ni dövründə Edirne Darüşşifası baş təbibi olan Əhməd İbn Ka­mal tərəfindən edilmişdir.
  • Şərhi Təşrih əl-Qanun: Qanunun anatomiya bö­lümlerinin şərhidir. Hərçənd Qanunda insan anatomiyasına dair xüsusi bir hissə yoxdur amma, mövzuların içində bəzən anatomiyadan bəhs edilmişdir. İbnü’n-Nefis anatomiyaya dair bu qisimləri izah edərək ortaya 300 səhifəlik bir kitab çıxarAmışdır. Ayrıca bu əsərində özündən yüzlərlə il sonra ortaya çıxan patologiya anato­miyasının də təməllərini atmışdır. Bu paraqraf bunu açıqlamaq­dadır: “… İshaldan və ya qan itkisindən ölən kəslərdə damarı tapmaq çətinləşər. Buna qarşılıq boğulmaq surətiylə ölenlerde damarları tapmaq asanlaşır…” Bu Ərəbcə yaz­ma əsərin ən əhəmiyyətli tərəfi, İbnü’n-Nefis’in, Galen və İbnü’s-Sina’nın əksinə, ağciyər dövranının (kiçik dövran) mövcud olduğunu ifadə etməsidir.

İbnü’n-Nefis’in ayrıca iki­si Hipokratın, biri Huneyn İbn İshakın əsərlərinə olmaq üzrə başqa tibbi şərhləri və Peyğəmbərimizin (s) həyatını izah edən ər-Risalə əl-Kamiliyə fi’s-Siret ən-Nəbəviyyə, hədis elminin prinsiplərini izah edən Müxtəsər fi Elmi Üsul əl-Hədis kimi tibbdən qeyri əsərləri vardır.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Adıvar, A. A., Osmanlı Türklərində Elm, İs­tanbul, Təkamül Mətbəəçilik Mmm. Şti., 1982
  • Bayrakdar, M.; İslamda Elm və Texnologiya Tarixi. Ankara: Türkiyə Diyanət Vəqfi Yay., 1989
  • Danişmend. H.; Qərb Mənbələrinə Görə Qərb Mədəniyyətinin Mənbəsi Olan İslam Me­deniyeti, İstanbul, Yağış Yay., 1979
  • Döğen Ş.; Müsəlman Elm Qabaqcılları en­siklopediyasi, İstanbul, Yeni Asiya Yay., 1984
  • Hunke S.; Avropanın Üzərinə Doğan İslam Günəşi. İstanbul, Bədir Yay, Tarixsiz.
  • Qaraqaş M. Müsbət Elmdə Müsəlman Alimlər, Ankara, Mədəniyyət Nazirliyi Yay. 1991
  • Lahbabi; Milli Mədəniyyətlər və Mədəniyyət, İs­tanbul, Dövr Yay., 1980
  • Nars S. H.; İslam və Elm. İstanbul; İnsan Yay., 1989.
  • Saylı, Ali; İbnü’s-Sina’nın Doğumunun Birinci İli Hədiyyəsi. TTK.
  • Uzluk F. N. Anatomiyanın inkişafı, İbnü’n-Nefis’in kiçik qan dövranını tapması. İs­tanbul Universiteti Tibb Fakültəsi Məcmuəsi, Dəri 15, Ədəd 1

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ Library of Congress Authorities (ing.). US Library of Congress.
  2. ↑ Hakim Muhammed Said (ed.) Al Biruni's Book on Pharmacy and Materia Medica, Karachi, 1973, s. 41.
  3. ↑ Faruk Nemlioğlu, Deri Hastalıkları, İstanbul 1979, ss. 391-393.
  4. ↑ Edward P. Claus ve Varro E. Tyler, Pharmacognosy, Philadelphia (USA), 1968, ss. 59-60.
  5. ↑ Claire Loewenfeld ve Philippa Back, The Complete Book of Herbs and Spicess, London, 1978, s. 179.
  6. ↑ Sızıntı jurnalı. Dr. Hakkı İhsanoglu.