İzmir İqtisadiyyat Konqresi və ya 1-ci İqtisadiyyat Konqresi (17 fevral – 4 mart 1923)[1] — İzmirdəki Banka-Han binasında toplanan 1135 nümayəndənin iştirakı ilə yeni Türkiyənin iqtisadi problemlərinin müzakirə olunduğu konqres.[2] Dövrün türk idarə heyəti Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsində qazanılan qələbədən sonra prinsipcə siyasi və iqtisadi müstəqilliyi nəzərdə tuturdu. Türkiyə Böyük Millət Məclisinin əsas qayğısı ölkəni işğaldan xilas etmək olsa da, iqtisadi müstəqillik kimi gözlənilən bu hədəfə necə nail olacağına dair qurultay keçirildi və prezidenti Kazım Qarabəkir seçildi.
Konqresdə Antanta Dövlətlərinin Lozanna müqaviləsi ilə davam etdirilməsini tələb etdiyi Osmanlı imperiyasının iqtisadiyyatına ciddi ziyan vuran kapitulyasiyaların və digər güzəştlərin qəbul edilə bilməyəcəyi bildirilib. İqtisadi problemlərin aradan qaldırılması, müharibədən yenicə çıxmış insanların abadlaşdırılması, onlara yol göstərməsi kimi məsələlər vurğulanıb.
13 fevral 1923-cü ildə İqtisadiyyat Naibi Mahmud Əsad (Bozqurd) bəyin verdiyi açıqlamaya görə, Türk İqtisadiyyatı Konqresi "Hökumətin təqdiri" ilə toplanır. 13 fevral 1923-cü ildə Anadolu Agentliyi, Mahmud Esat bəy qurultayın məqsədini belə ifadə edir: "Bu Konqresi millətimizin və ölkəmizin imkan ehtiyacları ilə birlikdə araşdırmaq və ona görə imtina edib araşdırmaq. işğal üsuluna, eyni zamanda, ölkəmizin müxtəlif və indiyə qədər olanlarını araşdırmaq üçün açırıq.
Qurultay heyətində müzakirə ediləcək bəzi problemlər; 1923-cü il fevralın 23-də Türkiyədə kredit məsələsi, istehsalın təşkili, gömrük məsələsi, vergilər və nəqliyyat başlıqları altında ətraflı hesabat dərc etdilmişdir.
Türkiyənin əkinçi, tacir, sənaye və fəhlələrindən seçilmiş 1135 üzvün qatıldığı bu konqresdə bu qrupların hazırladığı "İqtisadi pakt" müzakirə edilərək qəbul edilib.
İzmirin qurtuluşundan 5 ay sonra, Lozanna müqaviləsinin imzalanmasından isə 4 ay əvvəl keçirilən Türkiyə İqtisadiyyatı Konqresi Anadolu azadlıq hərəkatının iqtisadi tərəfini göstərmək baxımından son dərəcə əhəmiyyətlidir. Anadolu Agentliyinin 5 mart 1923-cü il tarixli xəbərində "İqtisadiyyat paktının prinsipləri tab və nəşr olunacaq bütün kitabların ilk səhifələrində çox oxunaqlı şəkildə yazılacaq. Konqres Şurasında bu məsələ ilə bağlı bildirişin icra ediləcəyi bildirilsə də, iqtisad konqresi ilə bağlı bildirişlər yalnız Osmanlı türkcəsində "İqtisadi Əsaslar" adlı kitabça şəklində nəşr edilmişdir. Qurultaya hər mahaldan göndərilən səkkiz nəfər Atatürkün açılış nitqində dediyi kimi milləti təmsil etdi və nümayəndələrin dediklərinə hörmətlə yanaşacaqlarını bildirdi. Bütün bunlara baxmayaraq, torpaq sahəsi olmadan işləyən payçı və payçının qurultayda tam təmsil oluna bilməyəcəyi açıq-aydın görünür.
Digər tərəfdən, fəhlə qrupunun iqtisadi prinsiplərinin 34-cü maddəsi elə bir xarakter daşıyır ki, kənd təsərrüfatı işçilərinin və torpağı olmayan kəndlilərin qurultayda təmsil olunmaması fikrini təsdiq etsin. Həmin maddəyə əsasən, "Kənd təsərrüfatı işlərində işləyən fəhlələr yuxarıda göstərilən (işçi qrupunun iqtisadi prinsiplərini ehtiva edən) müddəalarından azaddırlar". Yəni qurultayda sənaye və fəhlələri təmsil edənlər kənd təsərrüfatında çalışan və qurultayda təmsil oluna bilməyən işçilərin mənafeyini müdafiə etməyi düşünmürdülər.
Əldə olan sənədlərdən də anlaşıldığı kimi, Qurtuluş Savaşının davam etdiyi illərdə də Ankara hökuməti mümkün olduğu qədər sosial-iqtisadi məsələlərlə məşğul olub, mədən məsələsi ilə də, xüsusən də Zonguldak Kömür Hövzəsi ilə. Qurultayda da bu vəziyyət qeyd olunmuşdu.
Bu qurultayda qəbul edilən qərarların əksəriyyəti zaman keçdikcə həyata keçirilsə də, xüsusilə kənd təsərrüfatı maddələri bu gün də tam yerinə yetirilməmişdir. Nəticə etibarilə, İzmir İqtisadi Konqresi ilə başlayan intellektual inkişafın formalaşması, iqtisadi inventarların müəyyənləşdirilməsi, modellərin axtarışı və müəyyən dərəcədə həyata keçirilməsinə başlanılması dövrüdür. Bu dövrdə iqtisadiyyatın nəyə malik olduğu və nəyin olmadığı müəyyən edilmiş, iqtisadi hədəflər müəyyən edilmiş, qarışıq iqtisadiyyat modelinin əsasları hazırlanmışdır.
17 fevral – 4 mart 1923-cü il tarixləri arasında İzmirdə toplanan Türk İqtisadiyyatı Konqresinin ən mühüm qərarlarını sadalamaq olar.
1923–1929-cu illər Türkiyə Cümhuriyyətinin iqtisadi siyasətində iz qoymuş İzmir İqtisadiyyat Konqresinin yekdil qərarlarından biri də 1925-ci ildə ondalığın ləğvi oldu. Büdcənin gəlir maddəsində Aşar mühüm yer tuturdu. Ancaq İzmir İqtisadiyyatı Konqresi ilə liberal iqtisadiyyat dizayn edildiyi və liberalizmin təməli xüsusi mülkiyyətə söykəndiyi üçün ondalığın varlığı bir ziddiyyətə çevrildi. Başqa sözlə desək, Cümhuriyyət idarəsi sultanın malına sahiblik hüququnu xalqın ixtiyarına verəndə ondalıq almaq məntiqinə son qoyuldu.
Saat 10.00-da başlayıb saat 11.15-də bağlanan ilk iclasda qəbul edilən aşağıdakı ümumi qərarlar aşağıdakılardır;