Şali rayonu

Şali rayonu (çeç. Шелан кӏошт^[4]) — Rusiya Federasiyası, Çeçenistan Respublikasının tərkibindəki inzibati ərazi vahidi. İnzibati mərkəzi Şali şəhəridir.

Şali rayonu
Шелан кӏошт
Bayraq
43°09′ şm. e. 45°54′ ş. u.HGYO
Ölkə	Rusiya[1][2]
İnzibati mərkəz	Şali[1]
Tarixi və coğrafiyası
Yaradılıb	1920
Sahəsi	700 km²
Saat qurşağı	Moskva vaxtı[d] UTC+03:00
Əhalisi
Əhalisi	141.382 nəf. (2024)[3]
Rəqəmsal identifikatorlar
Telefon kodu	87146
Rəsmi sayt
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Rayon respublikanın mərkəzi hissəsində yerləşir. Cənubda Şatoy rayonu, şərqdə Vedeno və Kurçaloyevski rayonları, qərbdə Qroznı rayonu və şimalda Arqun şəhər dairəsi ilə həmsərhəddir. Hər tərəfdən ölkənin rayonları ilə sərhəddir. Rusiyanın digər subyektləri və xarici ölkələrlə sərhədə malik deyil. Rayonun ərazisi 598,89 km²-dir^[5]. Ərazisindən bir çox çay axır. Bunlardan ən böyüyü Arqun, Bass, Calka, Xulxulay və başqalarıdır.

İqlimi mülayim kontinentaldır. Qış mülayim keçir, tez-tez duman müşahidə edilir. Qar örtüyü qeyri-sabit olması ilə seçilir. Yanvar ayının orta temperaturu −4 ° C -dir. Yay isti və quraq havası ilə seşilir. İyulun orta temperaturu + 25 ° C -dir. Orta illik yağıntının miqdarı 500 mm-dir. Yağıntı əsasən aprel-oktyabr ayları arasında düşür. Orta illik nisbi rütubət təxminən 70%-dir. Ərazisində şərq və qərb küləkləri üstünlük təşkil edir.

Şalı rayonu 1920-ci ildə qurulmuşdur. 1921-ci ilin yazında rus həkimləri Şaliyə gəlir və burada kiçik bir dispanser, məktəb tikilir. Bir müddət sonra Şali rayonunda aqronomlar, həkimlər və müəllimlər meydana çıxır. İlk buxar dəyirmanı Şalidə inşa edilir. Torpaq milliləşdirilir, savadlılıq mərkəzləri qurulur. Bununla belə eyni zamanda rayonda uşaqlara ərəbcə oxu və yazı öyrədilən mədrəsələr də mövcud olur.

Lakin yerli əhali bolşeviklərin zorla kollektivləşdirmə üsullarını bəyənmirdi. Varlı kəndlilərin torpaq sahələri, atları və mal-qara müsadirə edilir, digərləri zorla kolxozlara göndərilir. Bu da 1929-cu ildə Qırmızı Ordunun keçmiş komandiri Şita İstamulovun silahlı qiyam qaldırması kimi hadisələrə səbəb olur. Üsyan yatırılır, bir çox dini lider tutulur və Sibirə sürgün edilir^[6].

Çeçenlərin və İnquşların deportasiyası və Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının ləğvi dövründə, 1944–1957-ci illərdə rayon Mejdureçenski rayonu adlandırılır (RSFSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin avqust tarixli fərmanı ilə). 30 aprel 1944-cü ildə RSFSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin 10 aprel 1957-ci il tarixli Fərmanı ilə rayon yenidən əvvəlki adını alır.

70-ci illərdə Şali rayonunun sənaye potensialı artırılır. Rayonda Çeçen-İnquş sement zavodu, Şimali Qafqaz broyler quşçuluq ferması, Qazfqaz quşçuluq fabriki, dəmir-beton zavodu, kərpic zavodu, tikinti təşkilatları və regional qida emalı zavodu tikilmişdir.

SSRİ dağılmadan evlər, məktəblər, mədəniyyət müəssisələri, məişət və sosial xidmətlər tikilərək istifadəyə verilir. Ali və orta təhsilli mütəxəssislər xalq təsərrüfatında çalışırırlar.

Əhalisi 134 479 nəfərdir. Əhalinin sıxlığı 1 kv km-ə 211,11 nəfərdir. Şali rayonunun əhalisi ümumi əhalinin 8,98% -ni təşkil edir.

Urbanizasiya

Rayon ərazisində ümumi əhalinin 41,81 % (Şali şəhəri) şəhərlərdə yaşayır.

Milli tərkib

2010-cu il Ümumrusiya siyahıya alınmasının məlumatlarına görə rayonun milli tərkibi haqqında aşağıdakı məlumatlar verilmişdir^[7]:

Xalq	Say, nəf.	Ümumi əhaliyə olan nisbəti, %
çeçenlər	111 065	95,77 %
ruslar	2 636	2,27 %
qumuqlar	368	0,32 %
avarlar	286	0,25 %
qazaxlar	216	0,19 %
tabasaranlılar	202	0,17 %
digərləri	1 046	0,90 %
bildirməyənlər	151	0,13 %
ümumi	115 970	100,00 %

Şali rayonuna eyni adlı 10 inzibati ərazi vahidliyi daxildir. Ümumilikdə rayonda 1 şəhər və 9 kənd tipli yaşayış məntəqəsi mövcuddur.