Şirdor mədrəsəsi

Şirdor mədrəsəsi özb. Sherdor mаdrаsasi
Şirdor mədrəsəsinin yüksəklikdən çəkilmiş fotosu
Ölkə	Özbəkistan
Şəhər	Səmərqənd
Yerləşməsi	Registan meydanı
İnşaatçı	Abdulla Cabbar
Banisi	Yarlanqtuş Bahadır
İnşası	1619-cu il—1636-cı il illər

Şirdor mədrəsəsi (özb. Sherdor mаdrаsasi, tac. Мадрасаи Шердор; tacik dilində. şer — aslan, dor — malik olmaq deməkdir. Aslanlar Mədrəsəsi) — Səmərqənddə Registan meydanında XVII əsrə aid dini, mənəvi, təhsil binasıdır. Uluqbəy və Tilla-Kari mədrəsələri ilə birlikdə ayrılmaz bir memarlıq ansamblı təşkil edir. 2001-ci ildə Səmərqəndin digər görməli yerləri kimi UNESCO-nun Dünya Mədəniyyət Mirasları siyahısına daxil edilmişdir.

YUNESKO-nun Ümumdünya irsi, obyekt № 603 ing. • rus. • fr.

Şirdor mədrəsəsi Özbəkistanın Alçin qəbiləsindən olan Səmərqənd hökmdarı (hakimi) Yalanqtuş Bahadırın vəsaiti və təşəbbüsü ilə tikilib. İnşaat Səmərqənd memarı Əbdül Cabbbar tərəfindən 1619-1635/36-cı illərdə həyata keçirilmişdir.^[1][2][3] Dekorativ görünüşünü usta Məhəmməd Abbas etmişdir.

Mədrəsənin inşası üçün təyin edilmiş yer Registan meydanının şərq hissəsi müəyyən edilir. Bunun üçün 1424-cü ildə tikilən Uluqbəy xanəgahı söküldü. Xanəgah, Şerdor mədrəsəsi üçün 1956-cı ildə Sovet arxeoloqu S.N. Yurenev tərəfindən aparılan arxeoloji qazıntılarla təsdiqlənmiş zəngin inşaat materialları təmin etdi.

Şirdor mədrəsəsi Uluqbəy mədrəsəsindəki "köş" qəbulunda inşa edildi.^[4] Memarın planına görə, iki mədrəsənin əsas fasadları bir-birlərinin güzgüsü olmalı idi. Ancaq müəllif, Uluqbəy mədrəsəsinin inşasından keçən iki yüz ildə Registan meydanının səviyyəsinin iki metr qalxdığını nəzərə almadı. Nəticədə Şerdor mədrəsəsinin mütənasibliyi orijinalınkından fərqli olaraq, daha çox əyilmiş oldu.

Yalangtuş Registanın binalarını mənəvi müəllimi Xoca Xoşim Dağbədiyə həsr etdi.

Şirdorun müasir adı əsas portalının timpanumundakı mozaika naxışından alınmışdı. Dekor ustası,yüksələn günəş şüaları altında, pələngə bənzəyən fantastik pişik tərəfindən ceyran ovunun bir səhnəsini təsvir etmişdi. Adı "aslanlara sahib olmaq" və ya "pələnglərə sahib olmaq" kimi tərcümə olunur. Mədrəsə portalında təsvir olunan süjet Özbəkistan Respublikasının milli simvollarından birinə çevrildi.

Şirdor mədrəsəsi üç əsrə yaxın İslam dünyasında kifayət qədər tanınmış təhsil ocağı idi, baxmayaraq ki, prestij baxımından həm paytaxtın təhsil ocaqlarından, həm də Uluqbəy mədrəsəsindən aşağıda idi. Heyrətləndirici ölçülərinə baxmayaraq, mədrəsədə bir anda qırxdan çox adam oxuya bilərdi. Ən məşhur məzunları arasında məşhur tatar alimi, Nəqşibəndiyyə təriqətinin şeyxi, filosofu, tarixçisi, etnoqrafı, maarifçisi Şəhabəddin Mərcani də var.

Mövcud olduğu müddət ərzində Şerdor mədrəsəsinə ən dağıdıcısı zərbəni XIX əsrin əvvəllərində və sonunda baş verən bir neçə zəlzələlər vurdu. Bina dağılmadı, lakin çox böyük zərər gördü: əsas portalının tonozu güclü şəkildə deformasiyaya uğramış, bir çox yerdə fasadı dağılmış, minarələri açılmışdır. XX əsrin 20-ci illərinin əvvəllərində Sovet hakimiyyəti orqanlarının fərmanı ilə mədrəsədə tədris dayandırıldı. Bina milliləşdirildi və bərpa işlərinə 1924-cü ildə başlandı. Hücrələr təmir edildi, portal tağının kərpic tağlarının çökmüş hissəsləri bərpa edildi, əsas portalın timpanumunun oyma mozaikası möhkəmləndirildi, deformasiyaya uğramış tonozu sökülərək yenidən quruldu, hücrələrin günbəzləri və tonozları yenidən yerləşdirildi, mədrəsə fasadlarının astarları bərpa edildi. XX əsrin 50-ci illərinin sonunda mədrəsə ərazisində arxeoloji tədqiqatlar aparıldı və bundan sonra yeni bərpa mərhələsi başlandı. 1960-1962-ci illərdə mədrəsə minarələri təmir edildi və 1962-ci ildə rəssam V.N.Qoroxov və memar A.I.Freytaqın layihəsinə əsasən ana portalın tağının üzərindəki timpanum mozaikası bərpa edildi. Mədrəsənin bərpası və möhkəmləndirilməsi işləri 1965-1967-ci illərdə tamamlandı.

Şirdor mədrəsəsi Orta Asiya orta əsr memarlığı ənənələrinə əsasən inşa edilmişdir. Ümumi sahəsi 70x57 metr olan düzbucaqlı binadır. Əsas fasad iri giriş portalı - hündürlüyü 31,5 metr olan sivri tağlı peştak ilə vurğulanır. Binanın əsas fasad boyunca guşələri sarkıt kornişlərlə taclandırılmış 31 metr hündürlüyündə minarələr əhatə edilir. Mədrəsənin şərq xarici küncləri, divarların hündürlüyü ilə eyni düzəldilmiş dörddəbir qüllələr şəklində hazırlanmışdır. Mədrəsənin çupanatinski şiferindən böyük daş döşənmiş, ölçüsü 30x38 metr olan mədrəsənin dörd eyvanlıq geniş həyəti ətraf boyunca iki mərtəbəli hücrələrlə əhatə olunmuşdur. 48 hücrənin hamısı bir otaqlıdır. Həyətin künclərində tələbələr üçün auditoriyalar - dərsxanalar var. Əsas fasadda darsxanalar firuzəyi çini ilə bəzədilmiş yüksək təbil üzərində yivli sfero-konik günbəzlərlə örtülmüşdür. Əsas girişin sağındakı qübbəli darsxana sonunda sonradan gurxanaya çevrildi. Burada bir neçə şəxsiyyəti məlum olmayan məzar da var.^[5] Sol günbəzli dərsxana məscid kimi xidmət göstərirdi. Yan eyvanların memarlıq dizaynı maraqlıdır: yuvaları çoxşaxəli yarı günbəz şəklində tonoza malikdir.

Mədrəsənin bəzədilməsində şirli kərpic dəstləri, majolika və kaşin^[6] mozaikaları geniş istifadə olunur. Xarici fasadların dekorasiyasında uzaqdan diqqəti cəb etməsi üçün mürəkkəb həndəsi naxışlar üstünlük təşkil edir. Minarələrin frizləri və günbəzlərin təbilləri epiqrafik ornamentlərə malikdir. Ana portalın timpanumunun majolika mozaikası misilsizdir, bu da İslam sənətinin nadir əsərlərindən biridir. Hücrələrin tağlarının timpanları zəngin bəzədilmişdir. Qərbi eyvanının yerindəki mozaika panelləri diqqət çəkir: fiqurlu vazalardakı sulu çiçək dəstələri həyat ağacını simvollaşdırır. Binanın daxili dekorasiyasında dərsxananın qübbəli binalarının dekorativ bitirilməsi xüsusilə maraqlıdır. Divarları və tonozları kiçik rəngli çiçək naxışları ilə kundal üsulu ilə boyanır və günbəz və tonozların boyanması mürəkkəb arabesk medalyonlarını əmələ gətirir.^[7]

Şir və Günəş simvolu Türk Səlcuq ənənəsindən (XII əsr) gəlmişdir. Monqolların, daha sonra isə Əmir Teymurun və onun nəslindən olan Hindistan Baburilərinin (Böyük Moğol) davam etdirdikləri Türk Səlcuqlilər sülaləsinin sikkələrində tapılmışdır. Bunlar astrologiya və bürc simvolları idi.

• 
  Anadolu Səlcuq Sultanlığı hökmdarı II Qiyasəddin Keyxosrovun sikkəsi (1240-41)
• 
  Səlcuqlu sikkəsi.
• 
  Elxani hökmdarlarının sikkəsi. İran. Damğan. XIV əsrin əvvəlləri
• 
  Böyük Moğol imperiyasının dördüncü imperatoru Sultan Cahangirin 1611-ci ilə aid sikkəsi.

Şerdor mədrəsəsinin içərisindəki kiçik bir otaqda, cənub-qərb minarəsinin yanında İmam Məhəmməd bin Cəfər Sadıqın xəyali qəbri var.^[8] Əslində bu yer əvvəlcə mənəvi müəllimi Yalanqtuş Xoca Hoşim Dağbədi üçün nəzərdə tutulmuşdu, lakin o, Dağbitdəki babasının yanında dəfn edildi. Şeybanilərin daxmalarını nəzərə almasaq, bu meydan və Registan ansamblının ərazisində yerləşən iki qəbirdən (Xoca Məhəmməd Katanqu qəbri ilə birlikdə) biridir.

• Самаркад. Музей под открытым небом. Ташкент: Издательство литературы и искусства имени Гафура Гуляма. 1986. 118–142, 246.
• Памятники искусства Советского Союза. Средняя Азия. Справочник-путеводитль. М.: Искусство. Автор текста и составитель альбома Галина Анатольевна Пугаченкова. 1983. 393.

• Регистан — bəbirlər şəhərinin ürəyi Arxivləşdirilib 2021-07-15 at the Wayback Machine  (rus.)
• Фотографии С. М. Прокудина-Горского: 1, 2, 3, 4, 5, 6
• Фотографии с сайта samarkand-foto.ru (Самарканд в фотографиях): 1 Arxivləşdirilib 2021-07-18 at the Wayback Machine, 2 Arxivləşdirilib 2021-07-19 at the Wayback Machine, 3 Arxivləşdirilib 2021-07-19 at the Wayback Machine, 4 Arxivləşdirilib 2021-07-18 at the Wayback Machine, 5 Arxivləşdirilib 2021-07-18 at the Wayback Machine, 6 Arxivləşdirilib 2021-07-18 at the Wayback Machine
• "Площадь Регистан. Древние свидетели истории Самарканда". İstifadə tarixi: 2012-09-23.