Tilla-Kari mədrəsəsi

Tilla-Kari mədrəsəsi
özb. Tillа Qori madrasasi
Tilla-Kari mədrəsəsi
Tilla-Kari mədrəsəsi
Tilla-Kari mədrəsəsi
Ölkə Özbəkistan Özbəkistan
Şəhər Səmərqənd
Yerləşməsi Registan meydanı
Banisi Yalanqtuş Bahadur
İnşası 1646-cı il—1660-cı il illər

Tilla-Kari mədrəsəsi (özb. Tillа Qori madrasasi — Qızıl mədrəsə) — Səmərqənddə Registan meydanında XVII əsrə aid dini, mənəvi, təhsil binasıdır. Meydanın ən son inşa edilən binasıdır və Uluqbəy mədrəsəsi və Şirdor mədrəsəsi ilə birlikdə ayrılmaz memarlıq ansamblı təşkil edir. 2001-ci ildə Səmərqəndin digər görməli yerləri kimi UNESCO-nun Dünya Mədəniyyət Mirasları siyahısına daxil edilmişdi.

YUNESKO-nun bayrağı YUNESKO-nun Ümumdünya irsi,
obyekt № 603
ing. • rus. • fr.

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Tilla-Kari mədrəsəsi 1905–1915-ci illər arasında. Fotoqraf Sergey Prokudin Qorski.

Tilla-Kari mədrəsəsinin inşasına 1646-cı ildə, dağılmış vəziyyətdə olan Mirzoy karvansarasının yerinə onun təməl və divarlarından istifadə edilməklə özbək alçinlər qəbiləsindən gəlmiş Səmərqəndin hökmdarı (hakim) Yalanqtuş Bahadurun əmri ilə başlanmışdır.[1][2][3] İnşaat başladığı zaman Səmərqənddəki məscidlər (Bibixanım və Alikə Kukeltaş) xarabalığa çevrildi və dizayn zamanı mədrəsə binasında ali dini məktəb və cümə məscidinin tikilməsinə qərar verildi. Mədrəsənin tikintisi 14 il davam etdi və 1660-cı ildə Yalanqtuş Bahadurun ölümündən sonra tamamlandı. Yəqin ki, bu səbəbdən də mədrəsənin bəzi elementlərinin dekorasiyası nəzərəçarpacaq dərəcədə etinasızlıqla aparılmış və Tilla-Kari məscidinin xarici günbəzi heç vaxt tamamlanmamışdır.

Bərpası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tilla-Kari mədrəsəsinin inşası Reqistan meydanının dizaynını tamamlamış və burada yerləşən memarlıq ansamblına bitmiş bir görünüş vermışdir. XIX əsrdə (1817–1818-ci illər)[4] mədrəsənin binası güclü zəlzələ nəticəsində zərər görmüşdür. Zəlzələ zamanı giriş hissəsi xüsusilə zərərə məruz qalmışdı. Üst hissəsi timpanumla birlikdə çökmüşdür. Heydər xanın əmri ilə giriş hisəsi yenidən bərpa edilmişdir. Lakin bərpa yarımçıq aparılmış, giriş kirəmitlənməmişdir. XX əsrin əvvəllərində mədrəsənin üzlüklərinin çox hissəsi dağılmışdı. Bərpa işləri 1920-ci illərdə dekorun salamat qalan fraqmentlərini xilas etmək üçün başlanmışdır. 30-cu illərin əvvəllərində xarici fasadların örtülməsini bərpa etmək üçün işlər aparılmışdır. 1950–1958-ci illərdə mədrəsənin həyət fasadları və məscid günbəzi bərpa edildi. 70-ci illərin I yarısında əsas portalın timpanumunun dekorasiyası bərpa edildi və məscidin xarici günbəzi ucaldıldı. 1979-cu ildə məscidin iç hissəsinin rənglənməsini bərpa etmək üçün işlər tamamlandı. Hal-hazırda Tilla-Kari mədrəsəsində Registan meydanının bərpa muzeyinin ekspozisiyası var.

Tilla-Kari mədrəsəsi 1905–1915-ci illər arasında. Fotoqraf Sergey Prokudin Qorski.

Memarlığı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Məsçidin mehrabı.

Tilla-Kari mədrəsəsi Registan meydanının şimal hissəsində yerləşir və cənuba baxan üç mədrəsənin memarlıq ansamblını tamamlayır. Ümumi sahəsi 75x75 metr olan kvadrat quruluşludur. Meydanda yerləşən Buxara memarlıq məktəbinə aid digər iki mədrəsənin memarlığının kor-koranə surətidir. Mədrəsə meydanın boşluğuna qapalı görünüş verərək, uzanan şəkilli əsas fasadı bir növ qarşısında duran vəzifəni həll edərək meydan kompozisiyasını tamamlamışdır. Əsas fasadın üzərindəki dəyişiklik başqa bir nəticə vermişdir. Belə ki, kompozisiyanın mərkəzi elementi olan Tilla-Kari mədrəsəsi, eyni zamanda daha iki monumental mədrəsənin fonu kimi çox kütləvi görünmür və çox diqqəti cəlb etmir.

Mədrəsənin əsas fasadı Buxara memarlıq üslubunda tikilib. Mərkəzi hücrə və 16 hücrənin meydanına (hər tərəfində səkkiz, təbəqədə dördü) baxan tağlı nişləri olan iki pilləli ön qanadlardan ibarətdir. Fasadın simmetriyası eyni vaxtda minarə rolunu oynaya bilən künc güldəsta qüllələri ilə vurğulanır. Dörd künc geniş həyət, əsas fasad boyunca iki mərtəbədə, digər tərəflər boyunca perimetri boyunca hücrələrlə əhatə olunmuşdur. Həyətin qərb tərəfində Tilla-Kari məscidinin portal günbəzli binası var. Həyətin simmetriyasını qorumaq üçün onun mərkəzi oxlarında əlavə həyət portalları quraşdırılmışdır. Məscid üç hissədən ibarətdir. Mərkəzdə xaç şəkilli otaq vardır ki, mərmərli mehrab və on bir pilləli mərmər minbər olan qoşa günbəzlə örtülmüşdür. Hər iki tərəfdən də mərkəzi zal həyət tərəfdən açıq olan sütunlardakı qalereyalarla bitişikdir.

Mədrəsənin xarici və həyət fasadları həndəsi, çiçək və epiqrafik ornamentlərlə işlənmiş mozaika və majolika kərpiclə üzləşmişdir. Mədrəsənin binaları xüsusilə gözə çarpacaq şəkildə bəzədilmişdir. Divarları və günbəzi, zərgərlikdən bol istifadə edərək kundal texnikasından istifadə edərək tamamilə rəsmlərlə örtülmüşdür.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Хорошхин А. П. Сборник статей касающихся до Туркестанского края. С.-Петербургъ: типография А. Траншеля. 1876.
  2. ↑ Эварницкій Д. И. Путеводитель по Средней Азіи. Отъ Баку до Ташкента. Ташкент: изд. на средства, ассигн. туркест. генерал-губернатором. 1893. 73–77.
  3. ↑ Туркестанский край // Россия. Полное географическое описание нашего отечества: Настольная и дорожная книга для русских людей : [В 19-ти т.] 19. СПб: издание А. Ф. Девриена. под ред. В. П. Семенова. 1913.
  4. ↑ Файзиев, 1988. səh. 20

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Якубов Н. Легенды о Самарканде. Самарканд, 1990.
  • Самаркад. Музей под открытым небом. Ташкент: Издательство литературы и искусства имени Гафура Гуляма. 1986. 143–168.
  • Памятники искусства Советского Союза. Средняя Азия. Справочник-путеводитль. М.: Искусство. Автор текста и составитель альбома Г.А. Пугаченкова. 1983. 393.
  • Файзиев А. Ф. Вакуфные документы Самарканда первой половины XIX века // Вопросы социально-экономической жизни Узбекистана в XVI—начале XX веков. 1988. 15—23.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]