Əbdülhəmid Ziya paşa

Ziya paşa (1829^[1], Konstantinopol – 17 may 1880^[2], Adana, Adana vilayəti) — Türk yazıçısı, şairi və dövlət adamı. Əsl adı "Əbdülhəmid Ziyaəddin" dir.^[3]

Əbdülhəmid Ziya Paşa
Əbdülhəmid Ziyaəddin
Doğum tarixi	1829
Doğum yeri	İstanbul
Vəfat tarixi	17 may 1880
Vəfat yeri	Konya
Dəfn yeri	Adana ili
Atası	Fəridəddin əfəndi
Fəaliyyəti	tərcüməçi, yazıçı, siyasətçi
Tanınır	Türk yazarı, şair ve dövlət xadimi
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Türkiyə Türk ədəbiyyatının Avropa meyilli nümayəndələrindən olan Əbdülhəmid Ziya Paşa 1829-cu ildə İstanbulda doğulmuşdur. Müxtəlif elm sahələrinə böyük həvəs göstərən Ziya Paşa ilk təhsilini əvvəlcə məhəllə məktəbində, daha sonra təhsilini “Məktəbi ədəbiyyə”də davam etdirmişdi. O,17 yaşından etibarən tanınmış yazıçı və şairlərin təmsil olunduğu cəmiyyətlə bağlanmış, xüsusilə Divan ədəbi nümayəndələri ilə yaxınlıq etmişdir. Daha sonra o, Arif Hikmət bəyin evində 1861-ci ildə Divan şeirini inkişaf etdirmək məqsədi ilə yaradılan “Əncümənü-şüəra” cəmiyyətinə daxil olur. Sarayda dövlət katibi kimi fəaliyyət göstərən Ziya Paşa müəyyən müddət sonra saray ziddiyyətlərinə görə buradan uzaqlaşmışdır. Siyasi çəkişmə və gərginlik onun Türkiyədə qalmağına imkan verməmiş, o, 1867-ci ildə Avropaya getməyə məcbur olmuşdur. O, əvvəlcə Parisə, daha sonra Londona getməyə məcbur olmuşdur. Lakin bu şəhərlərdədə öz fəaliyyətindən qalmayan Ziya Paşa 1867-ci ildə “Müxbir”, 1868-ci ildə Namiq Kamal tərəfindən əsası qoyulmuş “Hürriyyət” qəzetlərini çap etdirir. Türkiyə siyasi rejimini tənqid edən “Hüriyyət” qəzeti daha sonra Cenevrədə çap olunur və 1871-ci ildə fəaliyyətini dayandırır. 1878-ci ildə Adanaya vali təyin olunan Ziya Paşa 1880-ci ildə 51 yaşında Konyada vəfat etmişdir.

Tənzimat dövrü şairlərindən Yeni Osmanlılar siyasi zümrəsinə də qatılmış olan Ziya Paşanın dil və ədəbiyyat sahəsində türkçülüyü Şinasidən daha açıqdır. Məşhur "Şeir və inşa" məqaləsi, bu mövzuda bir dəlil kimi göstərilə bilər. Ziya Paşa bu məqaləsində Osmanlı təbirini türk qarşılığında, yəni Tənzimatdan öncəki mənasında işlədərək əski Osmanlı şairlərinin əsərlərini xatırlatdıqdan sonra deyir ki: "...Xeyr! Bunların heç birisi Osmanlı şairi deyildir... Əcəba, bizim mənsub olduğumuz millətin (yəni türk millətinin) bir dili və şeiri varmıdır və bunu islah mümkündürmü?" "İçlərində üçdə bir türkcə kəlmə tapılmayan və çox zaman zehin yormadıqca məna çıxarılmasına müqtədir olunamayan" əski əsərləri bəyənmir, türkcə imlasının sistemsizliyini, türkcədə işlənilən kəlmələrin sınırsızlığını, türkcə və ya osmanlıca qaydalarının düzənlənməmiş olduğunu tənqid etdikdən sonra türklərin təbii şeirinin Baki, Nəfi, Nədim və Vasiflərin mənzumələri, türklərin təbi-inşasının Veysi və Nərgisilərin nəsrləri olmadığını qəti şəkildə ifadə edir: "...Xeyr! Bizim təbii şeir və inşamız əyalət xalqıyla İstanbul əhalisinin xalq təbəqəsi arasında hələ durmaqdadır. Bizim şeirimiz hanı şeirlərimizin ahəngsiz deyə bəyənmədikləri xalq şərqiləri və saz şairləri arasında "deyiş", "üçləmə" və "qayabaşı" adlanan parçalardır və bizim təbii inşamız "Mütərcimi-qamus"un işləndiyi yazı yazma tərzidir. Hələ bir kərə rəğbət o yönə dönsün, az vaxt içində nə şairlər, nə katiblər yetişir, ağla heyrət verir".

Sonradan dildə türkçülük məsələsi ilə məşğul olan nəzəriyyəçilər Paşanın XIX yüzil sonralarında qoyduğu bu məsələlərə çox bir şey əlavə edə bilmiş deyillər...

Dildə türkçülüyü bu qədər yaxşı qavramış, Osmanlı ilə türk ifadələrini bərabər anlamlı olaraq istifadə etmiş şair və ədib Ziya Paşanın Yeni Osmanlılar cəmiyyətinin öndərlərindən siyasi Ziya Paşanı çox işlətdiyi millət və milliyyət ifadələrinin siyasi mənalarını incələmə və aydınlaşdırmağa sövq etməmiş olması çətin qəbul edilər, bununla bərabər Ziya Paşanın əsərlərindən siyasi türkçülüyünü çıxaracaq heç bir ipucu tapıb çıxara bilmədim.

• Zafername (1868, düzyazı şiir)
• Rüya (ölümünden sonra, 1910)
• Veraset Mektupları (ölümünden sonra 1910)
• Eş'ar-ı Ziyâ (ölümünden sonra şiir, 1881)
• Şiir ve İnşa Makalesi
• Defteri Amal (anı niteliğinde)
• Terkibi-i bent
• Harabat

• Viardot’tan, Endülüs Târihi'ni,
• Cheruel ile Lavallee’den, Engizisyon Târihi'ni,
• J.J. Rousseau’dan Emil’i,
• Moliere’den Tartuffe’ü tercüme etmiştir.

• Türkün qızıl kitabı. Bakı. 1992.
• Elman Quliyev. Türk xalqları ədəbiyyatının yaradıcılıq problemləri. Bakı: ADPU. 2010.
• Elman Quliyev. Türk xalqları ədəbiyyatı. Bakı: ADPU. 2009.
• Elman Quliyev. Türkiyə türk ədəbiyyatı. Bakı. 2003.
• Türkiyə türk ədəbiyyatı. Ankara. 1999.
• Agah Sırrı Levend. Türk ədəbiyyatı tarixi. Ankara. 1973.
• Ziya Paşa. Zəfərnamə. İstanbul. 1909.
• Ziya Paşa. Şeirlər. Ankara. 1959.
• Ziya Paşa. Əsərləri. Ankara. 1963.
• Ziya Paşa. Əsərlərindən seçmələr. İzmir. 1987.

• Tənzimat