Əhməd Əfəndi Çələbizadə (əsil adı: Əhməd Əfəndi Əbdülrəhim oğlu Çələbizadə) -(?, 1892 — ?,1937) — Quba Cümə məscidinin axundu, Azərbaycanda diyarşünaslıq muzey işinin ilk təşkilatçılardan biri, diyarşünas-tədqiqatçı, A. A. Bakıxanov adına Quba tarix-diyarşünaslıq muzeyinin yaradıcısı, Tiflisdəki Sunitski adına Cənubi Qafqaz ruhani məktəbinin məzunu.
| Əhməd Əfəndi Çələbizadə | |
|---|---|
| Əhməd Əfəndi Çələbizadə | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Quba şəhəri |
| Vəfat tarixi | |
| Milliyyəti | azərbaycanlı |
| Atası | Əbdülrəhim Əfəndi |
Əhməd Əfəndi Çələbizadə elm fədaisi, öz millətini sevən və ona bağlı olan görkəmli tədqiqatçı olmuşdur. Əhməd Əfəndi Çələbizadə ilə birlikdə repressiyaya məruz qalmış, gərgin əməyi sayəsində yazdığı, elm aləminə məlum olmayan Quba rayonunun adət və qaydaları haqqında əsərinin əlyazması Vətən tarixinin tədqiqində və təbliğində xüsusi əhəmiyyəti var. Əhməd Əfəndi Çələbizadənin Azərbaycan tarixinin təbliğində ilk xeyirxah addımı 1924-cü ildə Quba diyarşünaslıq muzeyinin yaradılması olmuşdur. Tarix-diyarşünaslıq muzeyini təşkil edən Əhməd Əfəndi Quba şəhəri tarixinin tədqiqində mühüm rol oynamışdır. O, bütün Quba qəzasında çox savadlı adam kimi tanınmış, diyarşünas və mədəni işin təşkilatçısı kimi ad çıxarmışdır. O, zəkalı, çox oxumuş adam, tarixin, Qərb və Şərq ədəbiyyatının və incəsənətinin gözəl bilicisi, bəlağətli natiq, nadir hafizəyə malik olan insan olmuşdur. Əhməd Əfəndi Çələbizadə 1892-ci ildə Qubanın tanınmış din xadimi, Cümə məscidinin imamı Əbdülrəhim Əfəndinin ailəsində dünyaya gəlmişdir. İbtidai təhsilini atasının dərs dediyi mədrəsədə alan Əhməd Əfəndi ərəb və fars dillərini mükəmməl öyrənmişdir. 1912-ci ildə o, Tiflisdəki Sunitski adına Cənubi Qafqaz ruhani məktəbində oxumuş, tədris müəssisəsini bitirdikdən sonra 1913-cü ildə Qubaya gələrək Cümə məscidində atasının köməkçisi təyin olunmuşdu. 1922-ci ildə atası — imam Əbdülrəhim Əfəndi vəfat etdikdən sonra Əhməd Əfəndi Cümə məscidinin katibi seçilir. Lakin bu dövrün sıxıcı və dinə yabançı təsiri nəticəsində Əhməd Əfəndi 1930-cu ildə qəzetlərin birində rəsmi olaraq mollalıqdan könüllü əl çəkdiyini elan edir.
Böyük fitri istedada malik olan Əhməd Əfəndi bundan sonra ömrünü Azərbaycan tarixinin araşdırılmasına həsr edir. Görkəmli din xadimi və ziyalı Əhməd Əfəndi Çələbizadə XX əsrin 20–30-cu illərində Qubanın mədəniyyət tarixində mühüm rol oynamışdır. Onun təşəbbüsü ilə 1924-cü ildə Cümə məscidinin yanında, özünün dərs dediyi mədrəsədə Quba tarixinə aid topladığı materiallar hesabına Qubada diyarşünaslıq muzeyi təşkil edilmişdir. Eksponatların əksəriyyəti Əhməd Əfəndinin özünün kolleksiyasına məxsus idi. Qubanın əsl mədəniyyət mərkəzinə çevrilmiş muzey 1937-ci ilədək öz yaradıcısının rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərmişdir. Əhməd Əfəndinin səyi nəticəsində 1924–1935-ci illərdə muzeyə ayrı-ayrı idarə və müəssisələrdən, şəxsi evlərdən qədim əlyazmalar, silahlar, qədim xalçalar, şəkillər, gümüş və mis sikkələr, dulusçuluq, misgərlik məmulatları, milli geyim nümunələri, müxtəlif tikmələr, ərəb, fars, türk və rus dillərində ədəbiyyat, əntiq əşyalar və digər maddi-mədəniyyət nümunələri toplamışdır. 1924-cü ildə, muzey yarandığı zaman Qubada heç bir elmi idarə və müəssisə yox idi. Yalnız 1925-ci il aprelin 19-da qəzanın arxeoloji, etnoqrafik və iqtisadi baxımdan öyrənilməsi məqsədilə Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cəmiyyətinin Quba şöbəsi yaradıldı. Bu şöbənin qısa müddət ərzində rayonun tanınmış, fədakar ziyalılarını öz ətrafında birləşdirə bilməsi cəmiyyətin işinin uğurla getməsinə, eyni zamanda tarix-diyarşünaslıq muzeyinin əlavə maddi mədəniyyət nümunələri hesabına zənginləşməsinə, muzeydəki eksponatların elmi tədqiqinə və təbliğinə səbəb olmuşdur.
Muzeyin əsasını həm də müxtəlif mədrəsələrdə və Səkinə xanım məscidində qorunan eksponatlar təşkil edirdi. Əldə edilmiş eksponatlar sonradan muzeyin ilk kolleksiyası kimi nümayiş etdirilmişdir. Quba tarix-diyarşünaslıq muzeyi 1924-cü ildən 1935-ci ilədək ictimai əsaslarla fəaliyyət göstərmişdir. Azərbaycan xalq Maarif Komissarlığının 1935-ci ilin sərəncamına əsasən, Əhməd Çələbizadə Quba muzeyinin müdiri təyin olunmuş, lazımi təlimatla təmin edilmiş və təşkil ediləcək muzey haqqında konkret tapşırıqlar almışdır.
Sərəncama görə yeni təşkil olunan və dövlət müəssəsinə çevrilən muzey fəaliyyətini daha da genişləndirir. Məlum olduğu kimi, Quba Azərbaycanın zəngin tarixə malik regionlarından biri olmaqla, həm də Quba xanlığının paytaxtı kimi dövlətçiliyimiz tarixində müstəsna rol oynamışdır. Təbii ki, dövrün ideoloji ab-havası muzeylərdə xanlıqların geniş əks etdirilməsinə imkan vermirdi. Və təlimatlanan və xüsusi tapşırıqlar alan muzeyşünaslar öz vətənpərvərlik mövqelərindən asılı olmayaraq diyarın tarixini istədikləri kimi təbliğ edə bilmirdilər. Elə bu səbəbdən də muzeyin dövlət müəssəsi kimi fəaliyyəti uzun surmur. 1937-ci Əhməd Çələbzadənin repressiya məruz qalması ilə muzeyin fəaliyyəti ilə dayandırılır. Bütün eksponatlar dağıdılır və qiymətli kitablar yandırılır. Beləliklə, xalqın düşünən beyinlərini məhv etməklə yanaşı, onun tarixi də məhv edilir. Xalqın vətənpərvər oğulları öldürülsə də, yazmış olduqları əsərlər üzərində qadağalar qoyulsa da, onlar heç vaxt yaddan çıxmadı, unudulmadı. 1956-cı il noyabrın 6-da Ə. Çələbizadəyə bəraət verildi.
Əhməd Əfəndi Çələbizadə təkcə molla deyil, həm də tədqiqatçı alim olmuşdur. Bunu onun 1935–1937-ci illərdə qələmə aldığı Quba rayonunun adət-ənənələri haqqında əsəri təsdiqləyir. Əlyazma üç hissədən ibarətdir. Quba rayonuna dair etnoqrafik materiallar başlığı ilə verilmiş birinci hissə 57 adi məktəb dəftərindən ibarətdir. İkinci hissə 6 dəftərdən, Quba rayonunda olan dini adətlərə dair qeydlər adlanan üçüncü hissə isə 7 dəftərdən ibarətdir. Birinci hissə 1935-ci ildə, ikinci və üçüncü hissələr isə 1937-ci ildə yazılıb. Hər bir hissə ayrı-ayrı yarımbaşlıqlardan ibarətdir.
Əsər bütövlükdə etnoqrafik material olduğundan xalqın adət-ənənələri, inancları geniş şəkildə verilmişdir. Əsərin birinci bölümü insan sonsuzluğu və onun səbəbləri, ona qarşı əlaclar haqqında məlumatlarla başlanır. Uşaqların dünyaya gəlməsindən sonra onlara qoyulan adlar, təzə doğulmuş uşaqlara dair inanclar, uşağın beşiyi başında oxunan bayatılar, ad vermə adəti, uşağa deyilən xoş sözlər, uşaq oyunları haqqında yetərincə dəyərli məlumat verilir və uşaq oyunları bir-bir açıqlanır. Bir haşiyəni də qeyd etmək istərdim ki, müəllif əsərini Şərq tarixçilərinin ənənəsinə sadiq qalaraq ilk əvvəl toy adətləri ilə deyil, insanın dünyaya gəlməsi ilə başlayır. Ə. Ə. Çələbizadə əsərdə böyük tədqiqatçılıq qabiliyyəti göstərərək toy adətlərini incəliklərinə qədər bir-bir açıqlayır. Əsərdə Quba şəhərində şiə və sünni toylarının arasında müəyyən fərqlərin olması qeyd edilir. Sünnilərdə nikahın (kəbinin) daimi olduğunu, şiələrdə isə daimi nikahdan əlavə müvəqqəti siğənin də mövcud olduğunu göstərilir. Bu mərasimlərin ayrıayrılıqda verilməsi müəllifin böyük zəhməti sayəsində olmuşdur. Müəllif yoxsul və varlı evindən köçən qızların cehizlərini bir-bir açıqlayır. Bir sözlə, əsərdə oğlan tərəfindən elçi gəlməsindən başlayaraq, gəlinin oğlan evinə köçməsinə və ata evinə qonaq getməsinə qədər bütün hadisələr incəliklərinə qədər açıqlanır. Ə. Ə. Çələbizadə əsərində Qubanın bütün adət-ənənələrini ardıcıllıqla yazaraq şərh edir. Toy adətlərindən sonra müəyyən xəstəliklər və onların müalicəsi, yas adətləri, bayramlar, xüsusilə də Novruz bayramı, Məhərrəmlik mərasimi, bu mərasimdə yasaq olan adətlər bir-bir işıqlandırılır.
Müəllif, Qubanın xörəkləri və onların bişirilmə qaydası bölməsində plovun 10 növünü sayır, bütün xörəklərin bişirilmə qaydasını izah edir. Mətndə verilmiş Quba şivəsində işlənən çoxlu sayda sözlər olduğu kimi saxlanmışdır hətta bir yerdə plov adı çilov kimi də qeyd edilir. Ə. Ə. Çələbizadə əsərində həmçinin rayonda bişirilən müxtəlif mürəbbələrin adlarını açıqlayır, onların bişirilmə qaydaları şərh edir, araqlar, duza qoyulmuş tutmalar və s. haqqında bir-bir məlumat verir. Müəllif, böyük zəhmət tələb edən əməyi sayəsində iki il müddətinə (1935–1937-ci illər) bu cür zəngin faktlara malik əsəri ortaya qoya bilmişdir. Bildiyimiz kimi, yuxu yozmaya dair insanların müəyyən inancları vardır. Müəllif bunları əsas tutaraq, insanların yuxuda gördüklərini bir-bir yazaraq onların açıqlamasını vermişdir. Özünün gözəl meyvələri ilə məşhur olan Qubanın bu təsərrüfat sahəsi barədə yazmamaq düzgün olmazdı. Ə. Ə. Çələbizadə bunu nəzərə alaraq, əsərdə Quba rayonunda yetişdirilən alma və armud sortlarını bir-bir şərh edərək onların yetişdirilməsindən başlayaraq, toplanmasına qədər olan bir dövrü işıqlandırır[1] .