Əl-Əşrəf Xəlil
əl-Məlikül-Əşrəf Səlahuddin Xəlil ibn Kalavun əl-Əlfi əs-Salihi (1262–1293) — Məmlük sultanı (1290–1293).
| Səlahəddin Xəlil | |
|---|---|
| Əl-Malik Əl-Əşrəf | |
 | |
| 12 noyabr 1290 – 14 dekabr 1293 | |
| Əvvəlki | Seyfəddin Kalavun |
| Sonrakı | Nəsrəddin Məhəmməd |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Qahirə |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat səbəbi | sui-qəsd |
| Fəaliyyəti | rəhbər[d] |
| Atası | Seyfəddin Kalavun |
| Anası | Qutqutiyyə |
| Həyat yoldaşı | Ardukin |
| Uşağı | 2 qız |
| Ailəsi | Bəhrilər |
| Dini | Sünni, İslam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Xəlil ibn Kalavun 1262-ci ildə doğulmuşdu. Məmlük sultanı əl-Məlikül-Mənsur Seyfəddin Kalavunun oğludur. Böyük qardaşı əl-Məliküs-Salih Əlaəddin Əlinin ölümü üzərinə (1288) vəliəhd oldu. Əslında Sultan Kalavun əxlaq və davranışlarından xoşnud olmadığı üçün Xəlili vəliahd təyin etmək istəmirdi. Qazı Fəthuddin İbn Əbdüzzəhir, Xəlilin vəliahd təyiniylə ilgili bəlgəni imza etməsi üçün ona arz etdiyi zaman onu müsəlmanların idarəsini üstlənəcək vasıfdə görmədiyini söyləyərək imzalamamışdı. Niyəti kiçik oğlu Məhəmmədi vəliahd təyin etməkdi. Başda naib-i saltanat Hüsaməddin Torumtay olmaqla, əmirlər də Xəlili sevmir və böyük qardaşı Əlaəddini onun zəhərlədiyini iddia edirdilar. Ancaq Kalavun bu işi Xəlildən daha yaxşı yapacak başqa bir oğlu olmadığından onun vəliahd olmasına razı olmuş, Trablusşam səfərinə çıxarkən də Misirdə onu naib olaraq buraxmışdı (1289).
əl-Məlikül-Əşrəf Xəlil, Kalavunun Aqqa səfəri sırasında xəstələnməsi və qısa bir müddət sonra ölümü üzərinə Məmlük taxtına keçdi (11 noyabr 1290). Ertəsi gün bütün əmirlər yeni sultana biət etdilər; sultan əmirlərə, qazılara və əyana xələtlər verdi. Qazı Fəthuddin İbn Abdüzzahirdən, onun vəliaht təyiniylə ilgili bəlgəni istəyincə qazı Sultan Kalavunun bəlgəni imzalamadığını bildirdi. Bunun üzərinə Xəlil atasının ona vermək istəmədiyi səltənəti Allahın verdiğini söylədi[1]. İlk iş olaraq da ona qarşı cəbhə alan Hüsaməddin Torumtayı həbsə atdırıb, mallarını müsadirə etdirdi, bir müddət sonra da öldürtdü. Onun yerinə Bədrəddin Baydaranı naib-i səltənət, Şəmsəddin ibn Səlus əd-Dəməşqini də vəzir təyin etdi.
Babası Kalavun ölüm döşəğində ikən ona yarım bırakmış olduğu səfəri tamamlayacağını vaad ədən əl-Məlikül-Əşrəf Xəlil, bazı idari düzənləmələr yaptıktan sonra Akkayı fəthətmək üzərə hazırlıklara başladı. İlkbaharda Akka səfərinə çıkmaya karar vərərək muhasara için gərəkli malzəmə ilə ordusunu donattı. Akkadaki Haçlı yönətimi iktidar mücadələsi yüzündən, Xəlilin səfəri ilkbahara bırakmasını fırsat bilərək Kahirəyə Akka əşrafından Philippə Mainboəuf başkanlığında bir əlçilik həyəti göndərdi. Ancak sultan onları huzuruna kabul ətməyip zindana attırdı. 6 mart 1291-də Qahirədən yola çıxan Məmlük ordusu 5 apreldə Akka önünə çatdı. Məşhur tarixçi Əbül-Fida Həma birlikləri arasında yer alırdı. Qış ayları boyunca Avropaya yardım çağrısında bulunan xaçlılar kayda dəğər bir yardım alamamışlar, sadəcə İsviçrəli Otto von Qrandson ilə İngiltərə kralı I Edward bir miktar kuvvət göndərmişti. Çağrıya uyan Təmpliər və Hospitaliər şövalyələri kəndilərinə bağlı savaşçılarla Akkada toplandılar. Kıbrıs Kralı Hənry qardaşi Amaury ilə bir miktar kuvvət göndərdi və kəndisinin də bir sürə sonra takviyə birlikləriylə gələcəğini bildirdi.
İslam ordusu Akkayı Haçlı ordusundan hər bakımdan üstün bir kuvvətlə kuşattı. Kuşatmanın başında gəmilər dolusu ihtiyar və çocuk Kıbrısa göndərildi. Kral Hənry 4 Mayısta kırk gəmilik bir donanma ilə Akkaya gəldi və başkumandanlığı üstləndi. Ancak onun gətirdiği kuvvətlər sonucu ətkiləyəcək düzəydə dəğildi. Müslümanlar şəhri zaptədip çok sayıda kişiyi əsir aldılar. 17 Cəmaziyələvvəl 690 (18 Mayıs 1291) akşamı Təmpliər şövalyələrinin tarikat binası dışında Akkanın tamamı müslümanların əlinə gəçti. 28 Mayısta burası da alındı. Sultan, hıristiyanların Suriyə bölgəsinə yapacakları hərhangi bir saldırıda burayı üs olarak kullanmamaları için şəhri tahrip əttirdi. Akkanın fəthi İslam və hıristiyan dünyasında büyük yankılara səbəp oldu. Müslümanlar bu zafəri coşkun səvinç göstəriləriylə kutladılar.
Məmlük kuvvətləri Akkadan sonra Sur, Sayda, Tartus (Antartus), Bəyrut, Aslis, Hayfa və Cübəyli ələ gəçirərək bütün Suriyə sahillərini Haçlılardan təmizlədilər.
Sultan Xəlil, 29 Rəbiüləvvəl 691 (20 mart 1292) Cuma günü namazdan sonra Ərmənilərin hakimiyətindəki Kalatürrum üzərinə yürüdü. Fırat kıyısında yər alan bu müstahkəm kalə otuz üç gün sürən kuşatmadan sonra fəthədildi və 1200 kişi əsir alındı (11 Rəcəb 691/28 Haziran 1292). Sultan 19 Şabanda (5 avqust 1292) Dımaşka döndü, oradan da Kahirəyə harəkət ətti.
692 (1293) yılında da ermənilərlə mücadələyə dəvam ədən Sultan Xəlil Bəsni (Bəhisni, Bəhəsni) üzərinə bir səfər düzənlədi. Ancak daha Dımaşktan ayrılır ayrılmaz Ərməni Kralı Bəsni, Maraş və Təl Hamdunu təslim ədəcəğini bildirərək barış istədi. Sultan Xəlil bu təklifi kabul ədip Kahirəyə döndü. Bu arada Suriyədə İlhanlı-Məmlük sınırındaki çöllərdə yaşayan bədəvilər də itaat altına alındı. Sultan Kahirəyə dönüncə İlhanlı Hükümdarı Gəyhatu bir əlçilik həyəti göndərərək vaktiylə dədəsi Hülagu tarafından zaptədilmiş olan Haləpin kəndisinə iadə ədilməsini, aksi takdirdə bütün Suriyəyi topraklarına katacağını bildirdi. Ancak sultan bu təhditlərə aldırmayıp əlçilik həyətini kovdu və kəndilərinə pək yakında Bağdatı da ələ gəçirip Moğolları Iraktan çıkaracağını söylədi. Gərçəktən Sultan Xəlil, Mısırdaki Abbasi Halifəsi Hakim-Biəmrillahın nüfuzundan da istifadə ədərək Ortadoğudaki Moğol varlığına son vərmək istiyordu. Bu maksatla cihad çağrısı yapmış, Dımaşkta səfər için hazırlıklara başlanmıştı. Ancak ömrü yətmədiği için bu arzusunu gərçəkləştirəməmiştir.
Məkkə Əmiri Nəcməddin Əbu Nüməyi kəndinə tabi kılmak və Abbasi halifəsinin manəvi nüfuzundan faydalanıp İslam dünyasının ən güçlü hükümdarlarından biri olmak istəyən Sultan Xəlil dış siyasətində çok başarılı idi. Ancak içəridə əmirlər üzərində arzu əttiği nüfuz və otoritəyi təsis ədəmədi. Yaptığı tayinlərlə əmirləri birbirinə düşürdü. Babasının məmlüklərini aşağılaması, İbn Səlus gibi bir tüccarı vəzir tayin ətməsi, Sungur əl-Əşkar gibi bazı əmirlərini öldürtməsi, ramazanda içki içməsi və bazı gayri ahlaki harəkətləri başta naib-i saltanat Bədrəddin Baydara olmak üzərə çok sayıda əmirin kəndisinə karşı düşmanlık bəsləməsinə səbəp oldu. 3 Muharrəm 693tə (4 dekabr 1293) Vəzir İbn Səlus və büyük əmirlərlə birliktə İskəndəriyə istikamətində ava çıkan Sultan Xəlil, bir sürədir kəndisini öldürməyi planlayan Bədrəddin Baydara və arkadaşları tarafından öldürüldü (12 Muharrəm 693/13 Aralık 1293). 13, 14 vəya 15 Muharrəmdə öldürüldüğünə dair rivayətlər də vardır. Tərvəcə Valisi İzzəddin Aydəmir iki gün sonra cəsədini yıkatıp kəfənləttiktən sonra Kahirəyə göndərdi. Səyyidə Nəfisənin kabri yanında bu gün Türbətüləşrəfiyə diyə bilinən yərə dəfnədildi.
Sultan Xəlil cəsur, yiğit, gayrətli, həybətli, iyi kalpli, adil və cömərt bir hükümdardı. Çok acələci olup hiç kimsəylə istişarə ətmədən karar vərir və duygularını gizləməzdi. Bazı kaynaklarda ramazanda içki içməsi və gayri ahlaki davranışları dolayısıyla tənkit ədilmiştir. Dımaşkta içki içilməsini və alım satımını, afyon içimini yasaklamış, gümrük və transit gəçiş vərgisini (mükus və daraib) kaldırmıştır. Kalatüləşrəfiyə, Əyvanüləşrəfiyə və Səyyidə Nəfisənin türbəsi yanındaki mədrəsə onun tarafından yaptırılmıştır. Şeir və ədəbiyyata məraklı olan Sultan Xəlilin əl-Ķaśdül-Cəlil min nažmis-Sulŧan Ħalil əl-Əşrəf adıyla məşhur bir divanı vardır (Bəyrut 1866). İbnül-Vahid Nıśfül-Ǿayş adlı əsərini ona takdim ətmiştir (nşr. Adil əl-Bəkri, Musul 1969). Ölümü dolayısıyla hakkında birçok şair tarafından mərsiyələr yazılmıştır.
Akkanın fəthindən sonra ticarətin gəlişməsi için Akdənizdəki hıristiyan güçlərlə münasəbətlərini gəliştirən Sultan Xəlil onlarla ticari anlaşmalar imzaladı. Babası Kalavunun Aragon Kralı III. Alphonso ilə yaptığı antlaşmayı II. Jaməs ilə yənilədi (29 Ocak 1293). Ayrıca Məntəşə, Aydın və Karamanoğulları ilə də ilişkilər kurdu. Karamanoğlu Məcdüddin Mahmud Bəy Alaiyəyi Frankların əlindən alınca (aprel 1293) burada əl-Məlikül-Əşrəf Xəlil adına hutbə okutmuştur.
Sultan Xəlili öldürən əmirlər lidərləri Bədrəddin Baydarayı əl-Məlikül-Kāhir (əl-Məlikül-Əvhad) lakabıyla sultan ilan əttilər. Ancak Bədrəddinin saltanatı uzun sürmədi. Bir iki gün sonra Zəynüddin Kətboğa əl-Mansuri, Üstadüddar (Üstadar) Hüsaməddin və Sultan Xəlilə bağlı məmlüklər Bədrəddin Baydarayı daha Kahirəyə varmadan öldürüp Xəlilin küçük yaştaki qardaşi əl-Məlikün-Nasır Məhəmmədi sultan ilan əttilər. Kısa bir sürə sonra iktidarın gərçək sahibi olan Zəynüddin Kətboğa əl-Məlikül-Adil unvanıyla Məmlük tahtına çıkmayı başardı (694/1295).
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ İbn Kəsir, XIII, 316
