Ağıl dişi

Ağıl dişi, üçüncü azı dişi və ya molar diş — insan dişlərinin hər kvadrantında olan üç azı dişindən biri. Bu üçünün arasında ən arxada olan dişdir. Adətən 17–25 yaş aralığında çıxır.[1] Əksər yetkinlərin hər kvadrantda bir olmaqla dörd ağıl dişi olur. Dörddən az və ya daha çox ola bilər, məsələn, əlavə dişlərə fövqəladə dişlər deyilir. Ağıl dişi çıxmadıqda, inkişaf prosesində olan digər dişlərə də təsir edir. Beləliklə, bu baş verəndə və ya verməmişdən öncə çəkilir.

Ağıl dişi
Latınca Dens molaris tertius
Sistem Molar dişlər
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Rəsmi olaraq üçüncü azı kimi tanınsa da, ümumi istifadə ağıl dişidir. Çünki demək olar ki, 12–13 yaşlarında digər dişlər bir-birinin ardınca çıxaraq öz sürmələrini tamamladıqları halda, ağıl dişi çox gec çıxır. Adətən 17–25 yaş arasında qaldığı üçün xalq arasında ağıl dişləri kimi tanınır. Məlumdur ki, bu dişin çıxması əsrlərdir diş problemlərinə səbəb olur və hətta Aristotel də bu məsələyə aşağıdakı sözlərlə toxunmuşdur:

" İnsanlarda görünən son dişlər “ağıl dişləri”dir. Bu dişlər hər iki cinsdə təxminən iyirmi yaşında görünür. Ömrünün son günlərini yaşayan səksən yaşlı qadınlarda ağıl dişlərinin çıxması ilə bağlı məlum hallar var. Dişin gəlişi böyük ağrılara səbəb olur və buna bənzər hallar kişilərdə də bilinir. Bu olur, nə vaxt olur, erkən yaşda ağıl dişləri çıxmayan insanlarda olur. "

Anatomiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Müxtəliflik

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağıl dişlərinin ageneziyası əhaliyə görə dəyişir, Tasmaniya hindularında praktiki olaraq sıfır, Meksika hindularında demək olar ki, 100%-dir.[2] Bu dəyişiklik PAX9 geni və bəlkə də bir neçə başqa gen ilə əlaqələndirilir.[3]

Funksiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ağıl dişi insanın təkamül əcdadlarına bitkiləri üyütməkdə kömək edən üçüncü azı dişidir. İnsan əcdadlarının kəllələrində daha çox diş olan daha böyük çənələri var idi. Beləliklə, bitki hüceyrə divarını meydana gətirən sellülozu həzm edə bilməmələrini kompensasiya edərək, insanlara göyərti çeynəməyə kömək edib.[4] 10.000 il əvvəl kənd təsərrüfatı inqilabı ilə insanlar tərkibində karbohidratlar və yüksək enerji olan daha yumşaq qidalar istehlak etməyə başladılar. Belə bir pəhriz nəticəsində çənəmiz paleolit ​​əcdadlarımızdakı kimi daha da böyümədi və beləliklə ağıl dişlərinə yer qalmadı.[5]

Klinik əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Arxasında iltihablı toxuma olan diş əti xəttindən çıxan ağıl dişi (perikoronit; yaşıl ox)

Ağıl dişi (klinik olaraq nömrələnmiş tezlik M3) çoxdan problemli kimi müəyyən edilmişdir və insan ağzında ən çox rast gəlinən təsirlənmiş diş kimi problemli olmaqda davam edir. Bilinən ən qədim basdırılmış diş Magdalenian dövründə (e.ə. 18.000–10.000) bir avropalı qadına aiddir.[6] Dişin çıxması üçün yerin olmaması periodontal xəstəlik və yaşla artan diş çürüməsi riski ilə nəticələnir.[7]

Üçüncü molar dişdən bir sıra problemlər yarana bilər: A — Mezio-təsirlənmiş, qismən püskürmüş üçüncü azı dişləri, B — Qidalanma və natamam ağız gigiyenasına görə diş kariyes və periodontal qüsurlarla əlaqəli ikinci və üçüncü azı dişləri, C — Üçüncü azı dişini qismən əhatə edən iltihablı operkulum, altında qida qalıqları və bakteriyaların yığılması, D — alt diş kontaktın olmaması səbəbindən böyümüş yuxarı üçüncü azı dişi travmatik şəkildə aşağı üçüncü azı dişinin operkulumuna bağlanmağa başlaya bilər. Qarşısında dişləri olmayan dişlər digər diş tərəfindən küt olmadığı üçün ümumiyyətlə iti olur.

Təsirə məruz qalan ağıl dişləri istiqamətinə, təsir dərinliyinə, diş püskürməsi üçün mövcud boşluq miqdarına və onları əhatə edən yumşaq toxuma və ya sümük miqdarına görə təsnif edilir. Bu təsnifat strukturu həkimlərə diş çəkmə zamanı baş verə biləcək təsir, infeksiya və ağırlaşma ehtimallarını hesablamağa imkan verir.[7] Ağıl dişləri də simptomların və narahatlıqların mövcudluğuna görə təsnif edilir.[8]

Təsirə məruz qalan ağıl dişinin müalicəsi hər hansı təsirlənmiş dişin müalicəsi ilə eynidir. Əgər diş təsirlənirsə, müalicə impakasiya, diş çıxarılması və ya koronektomiya yuxarıdakı yoluxmuş toxuma ilə məhdudlaşa bilər.[9][10][11]

Yuxarı sol (şəkildə sağ) və yuxarı sağ (şəkildə sol) ağıl dişləri distoangular şəkildə təsirlənir. Aşağı sol ağıl dişi üfüqi şəkildə təsirlənmişdir. Aşağı sağ müdriklik dişi şaquli təsirə malikdir (ortopantomoqrammada diaqnoz qoyulmaya bilər).

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Wisdom Teeth". American Association of Oral and Maxillofacial Surgeons. 28 iyul 2010 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 28 sentyabr 2010.
  2. ↑ Rozkovcová, E.; Marková, M.; Dolejší, J. "Studies on agenesis of third molars amongst populations of different origin". Sborník lékařský. 1999: 71–84. PMID 11220165.
  3. ↑ Pereira, Tiago V.; Salzano, Francisco M.; Mostowska, Adrianna; Trzeciak, Wieslaw H.; Ruiz-Linares, Andrés; Chies, José A. B.; Saavedra, Carmen; Nagamachi, Cleusa; Hurtado, Ana M. "Natural selection and molecular evolution in primate PAX9 gene, a major determinant of tooth development". Proceedings of the National Academy of Sciences. 2006: 5676–81. Bibcode:2006PNAS..103.5676P. doi:10.1073/pnas.0509562103. JSTOR 30050159. PMC 1458632. PMID 16585527.
  4. ↑ Cooper, Rachele. "Why Do We Have Wisdom Teeth?". scienceline.org. 3 may 2016 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 dekabr 2017.
  5. ↑ von Cramon-Taubade, Noreen. "Global human mandibular variation reflects differences in agricultural and hunter-gatherer subsistence strategies". Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America. 6 dekabr 2011: 19546–19551. doi:10.1073/pnas.1113050108. ISSN 0027-8424. PMC 3241821. PMID 22106280.
  6. ↑ "Magdalenian Girl is a woman and therefore has oldest recorded case of impacted wisdom teeth" (Press-reliz). Field Museum of Natural History. 7 mart 2006. 25 mart 2013 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 fevral 2013.
  7. ↑ 1 2 Juodzbalys, Gintaras; Daugela, Povilas. "Mandibular Third Molar Impaction: Review of Literature and a Proposal of a Classification (review)". J Oral Maxillofac Res. Apr–Jun 2013: e1. doi:10.5037/jomr.2013.4201. PMC 3886113. PMID 24422029.
  8. ↑ "The management of the asymptomatic, disease-free wisdom tooth: removal versus retention. (review)". Atlas Oral Maxillofac Surg Clin North Am. Dodson TB. 169–76. doi:10.1016/j.cxom.2012.06.005. PMID 23021394.
  9. ↑ Carranza's Clinical Periodontology. Elsevier Saunders. 2012. ISBN 978-1-4377-0416-7.
  10. ↑ "What are the Risks of Operative Intervention (review)". J Oral Maxillofac Surg. Pogrel MA. 33–36.
  11. ↑ "Coronectomy may be a way of managing impacted third molars (systematic review)". Evid Based Dent. Ghaeminia H. 57-8. doi:10.1038/sj.ebd.6400939. PMID 23792405.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]