Ağız qopuzu
Ağız qopuzu (ing. Jew's harp, rus. варган) — dartılmaqla səsləndirilən idiofonlu çalğı aləti. XX əsrin əvvəllərinədək Azərbaycanda istifadə olunsa da, hazırda unudulub.
| Ağız qopuzu | |
|---|---|
 | |
| Hornbostel–Zaks təsnifatı | 121.2[1] |
| Audio nümunəsi | |
|
|
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Söz açımı
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qədimdə "qopuz" sözü bütün növlərdən olan çalğı alətlərimizin ümumi adına deyilib: "telli (simli) qopuz", "yaylı (kamanlı) qopuz", "vurmalı (zərblə səsləndirilən) qopuz" "qolça qopuz" və "ağız qopuzu" deyimlərinə ədəbi və tarixi mənbələrdə tez-tez rast gəlirik. Adından bəlli olduğu kimi, alət ağızda səsləndiyindən "ağız qopuzu" adlanıb.[2]
Tarixçə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Əlihüseyn Dağlının yazdığına görə, ağız qopuzu VI əsrlərdə qırğız türkləri tərəfindən icad edilmişdir. Bu fakt başqa türk mənbələrində də təsdiqini tapır.[3]
1990-cı ildə Yaponiyada, Tokionun yaxınlığında yerləşən Omiya şəhərində arxeoloji qazıntılar zamanı 2 ədəd mukkur (ağız qopuzunabənzər) adlanan çalğı aləti aşkar edilmişdir. Mütəxəssislər bu alətlərin təxminən minillik tarixi olduğunu müəyyənləşdirmişlər. Xomus (ağız qopuzu) alətinin tanınmış tədqiqatçısı İvan Yeqoroviç Alekseyev bu tapıntını Sibirin şimal-şərq xalqlarından biri olan nivxilərin xozon (kanqa, vıçranqa) alətinə bənzədir.
Ə. Dağlının verdiyi məlumata görə, Bakıda və Abşeron kəndlərində 1905–1907-ci illərəcən sənətkar bıçaqçılar ağız qopuzunu dəryazdan döyərək düzəldərdilər. Bu alətdən əsasən yeniyetmə və uşaqlar istifadə edərdilər.
Quruluşu və çalınma qaydası
[redaktə | mənbəni redaktə et]Ə. Dağlının qeydlərinə görə, Azərbaycanda hazırlanan ağız qopuzunun uzunluğu bir çərəkdən az olurmuş. Çərək isə metrin dörddə biri və ya bir qarış təxminən 220 mm-dir. Alətin iki ədəd ucları çəngəl kimi irəli çıxmış dəmir çubuqları varmış. Ə. Dağlı bu hissələri "haşiyə" adlandırır. Haşiyələrin arasında polad dilcik yerləşdirilirdi. Haşiyələrin və dilciyin bir ucu "nəfəs çıxan" ("nəfəsgah") adlanan hissəyə qaynaq edilirdi. Dilciyin digər ucu qarmaq şəklində qatlanırdı.
Çalanda iki dodaq arasına alınır, dişlərə sıxılır, nəfəs verərkən dilcik dəbərdilir. Beləcə musiqi təranəsi kobuzdan cərəyan edir. Bəzi taifələrdə qobuzu bir neçə adam birgə, ansambl şəklində çalır. Kobuzu çalanda müşayiət üçün iki çay daşını, qənbəri bir-birinə toqquşdururlar. Qopuz və daşdan çıxan iki səs həqiqətən ürəyə yapışan, əhvalı şadlandıran harmoniya yaradır. Səsləndirərkən ilk növbədə alətin düzgün tutulmasını mənimsəmək lazımdır. Bu, olduqca mürəkkəb bir işdir. Bundan sonra alətin təmiz səsini çıxartmaq, həmçinin əsas və oberton səsləri rəvan ifa etmək mümkündür. Dilciyin fasiləsiz hərəkəti üçün şəhadət barmaqla ona davamlı zərbələr vurmaq lazımdır. Nəticədə ağız qopuzunun əsas səslənməsi yaranır. Əsas səslənmənin alınması üçün dil geri qatlanır ki, dilciyin hərəkətinə mane olmasın. Dilciyə zərbə şəhadət barmağı ilə, sağ əli çiyinin əzalar istiqamətində fırlatmaqla vurulur. Əgər nəfəs ehtiyatla və sakit tərzdə içəri çəkilərsə, ağız qopuzunun səsi uzunmüddətli alınar.
Ağız qopuzu alətinin qeyri-adi xüsusiyyətləri var. Bu alətdə təbiətin yetirdiyi müxtəlif (külək, quş) səsləri təqlid etmək mümkündür. Ağız qopuzunun sehrli səsi dinləyiciyə sevincli anlar bəxş edir, bir sözlə müvəqqəti də olsa, aləti eşidən qəm-qüssədən azad olur.
Tanınmış ifaçıları
[redaktə | mənbəni redaktə et]İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ Consortium M. Revision of the Hornbostel-Sachs Classification of Musical Instruments by the MIMO Consortium.
- ↑ Abbasqulu Nəcəfzadə. Azərbaycan idiofonlu çalğı alətləri Arxivləşdirilib 2022-05-12 at the Wayback Machine. Bakı, 2010.
- ↑ Əlihüseyn Dağlı. Ozan Qaravəli. AMEA M. Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun fondu. C-1175/38009 şifrəli əlyazma.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- И. Шишигин. Играйте на хомусе. Реcпублика Cаха (Якутия), издательcтво Покровck, 2003.