Aşpazlıq

Yemək hazırlayan aşpazlar

Aşpazlıq və ya Kulinariya (lat. culīna — mətbəx) — yemək hazırlama ilə bağlı insanın fəaliyyəti.

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Filogenetik analiz göstərir ki, insan əcdadları 1,8–2,3 million il əvvəl bişirməni ixtira edə bilərdilər.[1] Cənubi Afrikadaki Uanderuork mağarasında tapılan sümük fraqmentləri və bitki külü erkən adamlar orada 1 milyon il əvvəl alovu kontrol etməyinin fikirini dəstək edən sübutunu verib.[2] Homo erectus 500 min il əvvəl yeməklərini bişirdiyini sübutu mövcuddur.[3] Onların 400 min il əvvəl alovu idarə etməyinin sübutu alimləri tərəfindən geniş şəkildə dəstəklənilir.[4][5] 300 min il əvvəldən gələn arxeoloji tapıntıların arasında[6] Avropa və Orta Şərq ətrafındaki qədim ocaqlar, yer peçləri, yamdırılmış heyvan sümükləri və çaxmaqdaşları var. Antropoloqların fikrinə görə, geniş yayılmış bişirmə təxminən 250 min il əvvəl ocaqların üzə çıxması ilə başlayıb.[7]

Yaxınlarda, daha erkən, 790 min il əvvəl işlədilmiş ocaqlar haqqında məlumat üzə çıxmışdı.[8]

Aşpazlığa aid məlum ilk kitab b.e.ə. 40-cı ildə romalı Aspi tərəfindən yazılmışdır.

Etimologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim Yunanların təbabət tanrısı Asklepinin (yun. Ἀσκληπιός, Asklepios) aşpazı Kulina adlanırdı. Həm də romalılarda onuncu ilahə "Kulinariya" adlanırdı.

İnqrediyentlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Karbohidratlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Karbohidratlar

Yağlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: yağ

Protein

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Heyvan mənşəli protein əzələlər, içalat, süd və yumurta kimi mallardan gəlir. Həmin mallarda böyük miqdarda protein olur. Protein həmçinin təhminən bütün bitkilərdə, özəlliklə paxlalılarda və toxumlarda mövcuddur, halbuki miqdarı nisbətən azdır. Göbələklərdə isə proteinin miqdarı tərəvəzlərdən, meyvələrdən və toxumlardan böyükdür.[9]

Su

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Su

Vitaminlər və minerallar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Vitaminlər

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Organ, Chris. "Phylogenetic rate shifts in feeding time during the evolution of Homo". PNAS. 22 August 2011. 28 April 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 April 2012.
  2. ↑ Pringle, Heather, "Quest for Fire Began Earlier Than Thought", ScienceNOW, American Association for the Advancement of Science, 2 April 2012, 15 April 2013 tarixində orijinalından arxivləşdirilib, İstifadə tarixi: 2012-04-04
  3. ↑ Pollard, Elizabeth. Worlds Together, Worlds Apart. New York: Norton. 2015. 13. ISBN 978-0-393-92207-3.
  4. ↑ Luke, Kim. "Evidence That Human Ancestors Used Fire One Million Years Ago". 2022-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-27. An international team led by the University of Toronto and Hebrew University has identified the earliest known evidence of the use of fire by human ancestors. Microscopic traces of wood ash, alongside animal bones and stone tools, were found in a layer dated to one million years ago
  5. ↑ "Archaeologists Find Earliest Evidence of Humans Cooking With Fire - DiscoverMagazine.com". 2017-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-12-17.
  6. ↑ Smith, Roff. "Oldest Known Hearth Found in Israel Cave". National Geographic. 29 January 2014. 30 June 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 17 March 2014.
  7. ↑ "Pennisi: Did Cooked Tubers Spur the Evolution of Big Brains?". Cogweb.ucla.edu. 10 March 2011 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 7 November 2013.
  8. ↑ Staff. "What Does It Mean To Be Human? - Hearths & Shelters". Smithsonian Institution. August 12, 2016. August 17, 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: August 12, 2016.
  9. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-06-13.
 Kulinariya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.