Abdul-Xalim Sadulayev (2 iyun 1966, Arqun, Çeçen-İnquş MSSR – 17 iyun 2006, Arqun, Çeçenistan) — Çeçenistan hərbi və dövlət xadimi, Aslan Masxadovun ölümündən sonra Çeçen İçkeriya Respublikasının Prezidenti (2005-ci ilin martından), ondan əvvəl 2002-ci ildən ÇİR-nin vitse-prezidenti və eyni zamanda ÇİR Ali Şəriət Məhkəməsinin sədri.
| Abdul-Xalim Sadulayev | |
|---|---|
| çeç. Садулин Абусаламин кІант Іабдул-Хьалим | |
|
| |
| 8 mart 2005 – 17 iyun 2006 | |
| Əvvəlki | Aslan Masxadov |
| Sonrakı | Doka Umarov |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 2 iyun 1966 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 17 iyun 2006 (40 yaşında) |
| Vəfat yeri | |
| Vəfat səbəbi | güllə yarası[d] |
| Partiya | |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
| Dini | sünni islam |
| Hərbi xidmət | |
| Döyüşlər | |
1967-ci ildə Çeçen-İnquş Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının Arqun şəhərində anadan olmuşdur[1]. 1984-cü ildə Arqunda orta məktəbi bitirmişdir.
1984–1986-cı illərdə Almaniyada Sovet Qüvvələri Qrupunda SSRİ Silahlı Qüvvələrinin sıralarında xidmət etmiş, gizir rütbəsi ilə ehtiyata buraxılmışdır.
1987-ci ildən Arqun deposunda təmirçi ustası işləyir. Eyni zamanda "Ərəb dili və İslam hüququ" axşam kurslarında təhsil alır, idmanla — karate və hatha yoqa ilə məşğul olur. 1990-cı ildə "Karate üzrə respublika kateqoriyalı hakim" sertifikatı almışdır. Ərəb dili kurslarını bitirdikdən sonra İmam Şafi məktəbinin qabaqcıl çeçen alimlərindən (ilahiyyatçılarından) şəriət öyrənməyə davam edir. 1991-ci ildən ərəb dili kurslarında dərs deyir, çeçen gənclərinə İslam dinini öyrədir. 1992-ci ildən Arqun şəhər idarəsi yanında nəzarət komissiyasının üzvü olur. Birinci Çeçenistan müharibəsində iştirak edir, Arqun Camaatında döyüşür. 1995-ci ilin aprelindən Aslan Masxadovun komandanlığı altında ÇİR Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargahında xüsusi istintaq (şəriət) bölməsinə rəhbərlik edir.
1996-cı ilin payızında Çeçenistan Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsinin çeçen dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə qiyabi şöbəsinə daxil olur (məzun olmayıb) .
Bir müddət Arqun şəhər məscidinin imamı olmuş, şəhər camaatına rəhbərlik etmişdir. 1997-ci ilin fevralından Çeçen İçkeriya Respublikasının Dövlət Televiziyasının ideologiya (din) üzrə müavini işləyir. Onun islami çıxışları tez-tez Çeçenistan televiziyasında nümayiş etdirilirdi və çox məşhur idi[2].
Abdul-Xalim Sadulayev 1997-ci ildə Məkkəyə həcc ziyarəti edir.
1998-ci ilin əvvəlindən "İslam hüququ və İslam etikası" kursları təşkil edir, Qroznıda ("Luç" mağazasının yaxınlığında) məscidin imamı olur. O, Şamil Basayev və Mövladi Uduqovla, həmçinin ÇİR-nın şəriət məhkəməsinin rəhbəri Şəmsuddin Batukayevlə yaxın olur. "Kommersant" qəzeti 2006-cı ildə qeyd edirdi ki, "kafirlərə qarşı cihad" (xüsusən də terror aktları törətdiyinə görə fətvalar verirdi) və Şimali Qafqazda islam dövləti yaratmaq proqramı ona verdiyi dəstəkdən heyran idi.
1999-cu ildə ÇİR-nın Prezidenti Aslan Masxadovun fərmanı ilə fevral ayında qəbul edilməsi ilə əlaqədar olaraq CRİ-nin konstitusiya şəriət islahatı üzrə dövlət komissiyasına (sədr Əhməd Zəkayev) daxil edilmişdir. Həmin ildə respublikasında "tam şəriət hökmü" elan edilir. Elə həmin il ölkənin Ulamalar Şurası tərəfindən təşkil edilən ÇİR Müftiliyinə rəhbərlik üçün keçirilən seçkilərdə (Müfti Kadırov azadlığa buraxıldıqdan sonra) o, müftinin birinci müavini seçilir (Bai-Əli Tevsyiev müfti seçilir).
İkinci Çeçenistan müharibəsinin başlaması ilə əvvəlcə Arqun şəhəri ərazisində döyüşlərdə iştirak edir, sonra Camaatın qalıqları ilə dağlara çəkilir. O, ÇİR Silahlı Qüvvələrinin Şərq Cəbhəsinin (komandir Əmir Əbu əl-Valid) tərkibində Arqun Camaatına rəhbərlik edir.
2000-ci ildən "Cihadın səsi" gizli qəzetinin (redaktoru Abdulla Vedenski) redaksiya heyətinin üzvü olmuşdur.
2001-ci ilin yanvarında Sadulayev Çeçenistanda Sərhədsiz Həkimlər beynəlxalq humanitar missiyasının rəhbəri Kennet Qlakın[3] oğurlanmasını təşkil edir. 2002-ci ilin əvvəlində ÇİR-nın Prezidenti Aslan Masxadov ÇİR-nIn vitse-prezidenti vəzifəsini Sadulayevə həvalə edir. Həmin ilin yayında Qafqaz Mücahidləri Birləşmiş Qüvvələrinin Ali Hərbi Məclisi Şurasının genişləndirilmiş iclasında o, ÇİR-nın vitse-prezidenti vəzifəsinə təsdiq edilmiş, eyni zamanda Qafqaz Mücahidləri Birləşmiş Qüvvələrinin Ali Hərbi Məclisi Şurasının şəriət komitəsinin və ÇİR Ali Şəriət Məhkəməsinin sədri təyin edilmişdir.
Bəzi məlumatlara görə, beş uşaq anası olan həyat yoldaşı Fatimə 2003-cü ildə Rusiya xüsusi xidmət orqanlarının nümayəndələri tərəfindən əsir götürülüb və sonra öldürülmüşdür[4][5].
2004-cü ilin avqustunda Aslan Masxadovla birlikdə İnquşetiyanın paytaxtı Nazranda inzibati obyektlərə edilən hücuma görə məsuliyyəti öz üzərinə götürmüşdür[6].
8 mart 2005-ci ildə Masxadov öldürülür və Sadulayev ÇİR Prezidenti, ÇİR Nazirlər Kabinetinin sədri, ÇİR Silahlı Qüvvələrinin Ali Baş Komandanı, Qafqaz Mücahidləri Birləşmiş Qüvvələrinin Ali Hərbi Məclisi Şurasının Əmiri vəzifəsini də saxlayaraq onun varisi oldu. ÇİR Ali Şəriət Məhkəməsinin sədri vəzifəsinidə davam etdirir. ÇİR rəhbəri kimi o, terrorizmi pisləyir[7].
"Kommersant" qəzeti Çeçenistan Daxili İşlər Nazirliyinin nümayəndələrinə istinadən yazır ki, "onlar Əbdül-Halimi səhra komandiri kimi yox, Arqundan olan vəhhabizm təbliğatçısı kimi tanıyırlar", "(o) yaraqlılara komandanlıq edə bilməyəcək. Çeçenistandakı bütün quldurların liderləri, eləcə də Masxadovun dövründə Şamil Basayev və Dokka Umarov olaraq qalacaqlar ". O günlərdə The Sunday Times yazırdı: "Sadulayev heç kim deyil". Masxadov öldürüldükdən sonra hakimiyyət iki nəfərin, Basayev və Əbu Xafsin əlində cəmləşmişdir. Onlar yaraqlılara və pula nəzarət edir[8], ikisi gələcək terror hücumlarını planlaşdırır" . Dokka Umarov iki ay sonra "Azadlıq" radiosuna müsahibəsində qeyd edib ki, yeni çeçen lideri şəriət və çeçen ənənəvi qanunları üzrə parlaq ekspert kimi döyüşçülər və komandirlər arasında qeyd-şərtsiz nüfuza malikdir və mücahidlər Əbdülün kristal dürüstlüyünə və ədalətinə dərindən heyran qalıblar[9].
2005-ci il mayın 16-da o, Şimali Qafqazın digər bölgələrində hərbi əməliyyatların aparılmasına cavabdeh olan separatçı hərbi birləşmələr sistemində əlavə struktur olan "Qafqaz Cəbhəsi"nin qurulması haqqında fərman imzalayır. Bu baxımdan onu hətta Qafqaz mücahidlərinin ilk əmiri də adlandırırlar. Çeçenistan Respublikasının hüquq-mühafizə orqanlarının məlumatına görə, Sadulayev yaraqlılar arasında az tanınırdı və əsasən təmsilçilik funksiyalarını yerinə yetirir, adətən separatçıların internet saytlarında siyasi və az aydın olan bəyanatlar verirdi. 2 iyun 2005-ci ildə Dokka Umarovu ÇİR-nın vitse-prezidenti təyin edir. Umarov daha sonra bunu belə ifadə edir: "2002-ci ildə Aslan Əbdül-Həlimi özünə naib seçir. Əbdül-Xəlimə vəsiyyət edir ki, əgər ölərsə, Əbu-Usmanı (Dokka Umarov) özünə naib seçsin". Umarov onu da xatırladıb ki, Basayevin sözlərinə görə o, Sadulayevin Əmirliyi elan edəcəyi və Basayevi vitse-prezident təyin edəcəyi barədə Sadulayevlə razılaşmadan xəbərdar idi. Lakin "Abdul-Xəlim Şamilə Masxadovun vəsiyyətini yerinə yetirmiyə bilməzdi" .
4 avqust 2005-ci ildə Sadulayev Masxadovun təyin etdiyi ÇİR hökumətinin buraxılması haqqında fərman imzalayır və bunu İçkeriyada "hərbi vəziyyət şəraitində" icra hakimiyyəti sistemində islahatların aparılması zərurəti ilə izah edir. Masxadovun xaricdəki bütün nümayəndələrini istefaya göndərir. Xüsusilə Xarici İşlər Naziri İlyas Əhmədov ÇİR-nın "şərti müstəqilliyi" ("təxirə salınmış suverenlik") ideyasını müdafiə etdiyinə görə vəzifəsindən azad edilir, bu fikirə görə İçkeriya Rusiyadan dərhal və tam ayrılmağı tələb etməkdən imtina edir. Şamil Basayev (baş nazirin birinci müavini) və Mövladi Uduqov (informasiya və mətbuat naziri) hökumətə qaytarılır. 2005-ci il avqustun 28-də əvvəllər İçkeriya Prezidentinin xaricdəki xüsusi nümayəndəsi vəzifəsini tutmuş Əhməd Zakayev (baş nazirin ikinci müavini təyin edilir) "ÇİR hökuməti"nə qaytarılır. İçkeriyanın fəxri konsulları institutunun yaradılması ona həvalə edilir. Eyni zamanda, o, hökumətin digər üzvləri kimi, ÇİR Prezidenti və hökuməti adından siyasi və rəsmi bəyanatlar vermək qadağan edilir.
2006-cı il fevralın əvvəlində Sadulayev tərəfindən həyata keçirilən "ÇİR hökuməti"nin yenidən təşkili zamanı uzun illər mühacirətdə olan 4 nazir, o cümlədən Mövladi Uduqov vəzifəsindən azad edilir. Mədəniyyət naziri postunu saxlayan Əhməd Zakayev baş nazirin müavini postunu da itirir. Həmin ildə "Kommersant" qəzetinin qeyd etdiyi kimi, bu dəyişikliklər siyasi kursun mötədil "Məsxədov"dan radikal "Basayev"ə doğru dəyişməsini qeyd etmişdir. Mövladi Uduqov tutduğu vəzifədən azad edildikdən dərhal sonra ÇİR-nın Milli İnformasiya Xidmətinin rəhbəri təyin edilir. 2006-cı ilin mayında Sadulayev Usman Ferzaulinin yerinə Əhməd Zakayevi Xarici İşlər Nazirliyinin rəhbəri təyin edir. Bəzi müşahidəçilərin fikrincə, kadr dəyişikliyinə Çeçen müqavimətinin strateji məqsəd və vəzifələri ilə bağlı Zakayev və Uduqov arasında "Kavkaz Center" saytında ictimai polemika səbəb ola bilərdi. Zakayevin özünün dediyinə görə, Mövladi Uduqov qlobal cihadın və Əl-Qaidə kimi qüvvələrlə ittifaqın tərəfdarıdır, Zakayev isə Çeçenistan dövlətinin dövlət suverenliyinin və müstəqil İçkeriyanın demokratik inkişaf yolunun tərəfdarıdır.
Sadulayev Rusiya qoşunlarına, infrastrukturuna qarşı hücumlara və təxribat aktlarına icazə vermişdir. Xüsusilə 2005-ci il oktyabrın 13-də hərbi əməliyyatlar zonasının genişləndirilməsi üçün Qafqaz Mücahidləri Birləşmiş Qüvvələrinin Ali Hərbi Məclisi Şurasının qəbul etdiyi strategiya çərçivəsində Nalçikə hücumu rəsmən təsdiqləyib.
O, 2006-cı il iyunun 17-də Arqun şəhərinin kənarında Rusiya hüquq-mühafizə və təhlükəsizlik orqanlarının əməkdaşları ilə toqquşma zamanı öldürülür[10].
Sadulayevin prezident səlahiyyətləri onun bir il əvvəl vitse-prezident təyin etdiyi Dokka Umarova verilir.
Abdul-Xalim Sadulayev iki dəfə evli olur, ancaq övladı olmamışdır.
3 oktyabr 2007-ci ildə ÇİR Prezidenti Dokka Umarov onu ölümündən sonra respublikanın ali "Millət şərəfi" ordeni ilə təltif etmişdir[11]. "Kommersant" qəzetinin məlumatına görə, 2006-cı ildən o, artıq bu ordenlə təltif edilib. Onun digər ÇİR mükafatları da vardır.