Antitel

Antitel — immun sisteminin plazma hüceyrələri tərəfindən ifraz olunan, patogenlərin (bakteriyaların, göbələklərin, çoxhüceyrəli parazitlərin) və virusların hüceyrələrini, həmçinin zülal zəhərlərini və bəzi digər yad maddələri zərərsizləşdirmək üçün nəzərdə tutulmuş qan plazmasının iri qlobulyar zülallarıdır.^[1]

Hər bir antitel bədənin özündə olmayan patogenin unikal elementini — antigeni, və bu antigenin daxilində — onun müəyyən bir hissəsini, epitopunu tanıyır. Patogenlərin səthindəki antigenlərə bağlanaraq antitellər onları ya birbaşa zərərsizləşdirə bilər, ya da yad hüceyrələri və ya virus hissəciklərini məhv etmək üçün immun sisteminin digər komponentlərini, məsələn, komplement sistemi və faqositləri cəlb edə bilər.^[2]

İmmunoqlobulin (Ig) kimi də tanınan bir antitel (Ab), patogen bakteriya və viruslar kimi yad obyektləri müəyyən etmək və zərərsizləşdirmək üçün immun sistemi tərəfindən istifadə edilən böyük Y-formalı zülaldır. Antitel antigen adlanan unikal patogen molekulu tanıyır.^[3] Antitelin hər bir "Y" ucunda antigen üzərində xüsusi bir epitop (açarın analoqu) üçün spesifik paratop (kilid analoqu) var ki, bu da iki strukturun bir-birinə dəqiq şəkildə bağlanmasına imkan verir. Bu bağlama mexanizmindən istifadə edərək, antitel mikrob və ya yoluxmuş hüceyrəni immun sisteminin digər hissələrinin hücumu üçün qeyd edə bilər və ya onları birbaşa zərərsizləşdirə bilər (məsələn, virusun onun işğalı üçün lazım olan hissəsini bloklamaqla).

İmmunitet sisteminin milyonlarla fərqli antigeni tanıması üçün antitelin hər iki ucunda antigen bağlayan yerlər eyni dərəcədə müxtəlifdir. Bunun əksinə olaraq, antitel qalığı nisbətən sabitdir. Bu, yalnız antitelin sinfini və ya izotipini müəyyən edən bir neçə variantda baş verir: IgA, IgD, IgE, IgQ və ya IgM.

Antitelər immunoqlobulin super ailəsinə aid olan qlikoproteinlərdir. "Antitel" və "immunoqlobulin" ^[4] terminləri tez-tez bir-birini əvəz edir, yəni B hüceyrə reseptorları istisna olmaqla "antitel" termini bəzən ifraz olunan həll olunan forma üçün qorunur. İnsanlarda və əksər məməlilərdə antitel vahidi dörd polipeptid zəncirindən ibarətdir; iki eyni ağır zəncir və disulfid rabitəsi ilə bağlanmış iki eyni yüngül zəncirdir. Hər bir zəncir bir sıra domenlərdən ibarətdir: hər biri təxminən 110 amin turşusundan ibarət bir neçə oxşar ardıcıllıqdan ibarətdir. Bu domenlər adətən sadələşdirilmiş diaqramlarda qutular şəklində təsvir olunur.

Qan zülallarının elektroforezi zamanı antitelər əsasən sonuncu, qamma-qlobulin ^[5] fraksiyasına miqrasiya edirlər. Əksinə, qamma-qlobulinlərin əksəriyyəti antitellərdır, buna görə də bu iki termin tarixən Ig və γ simvolları kimi bir-birini əvəz edərək istifadə edilmişdir.^[6]

Antitellər izotiplər və ya siniflər kimi tanınan müxtəlif növlərdə ola bilər. Plasentalı məməlilərdə IgA, IgD, IgE, IgG və IgM kimi tanınan beş antitel sinfi var.^[7] "Ig" prefiksi immunoqlobulini ifadə edir, şəkilçi isə antitelin tərkibindəki ağır zəncir növünü bildirir: ağır zəncir növləri α (alfa), γ (qamma), δ (delta), ε (epsilon), μ (mu) müvafiq olaraq IgA, IgG, IgD, IgE, IgM yaranmışdır.^[8]

Antitel təsirinin əsas kateqoriyalarına aşağıdakılar daxildirː

• Zərərsizləşdirici antilərin hücumunu təsirsiz etmək üçün bakteriya hüceyrəsinin və ya virionun səthinin hissələrini blokladığı neytrallaşdırma.
• Antitelərin xarici hüceyrələri faqositoz üçün cəlbedici hədəflər olan çoxluqlara "yapışdırdığı" aglütinasiya.
• Antitelərın zərdabda həll olunan antigenləri bir-birinə yapışdırdığı və faqositoz üçün cəlbedici hədəflər olan yığınlarda məhluldan çökməsinə səbəb olan çökmə.
• Komplementin aktivləşməsi (fiksasiyası), bu zaman yad hüceyrədə fiksasiya olunmuş antitellər komplementi membran hücum kompleksi ilə hücuma sövq edir ki, bu da aşağıdakılara gətirib çıxarır:
  • Xarici hüceyrənin lizisi
  • İltihab hüceyrələrinin kemotaktik cəlb edilməsi ilə iltihabın stimullaşdırılması.

Aktivləşdirilmiş B hüceyrələri ya həll olunan antitrlər ifraz edən plazma hüceyrələri adlanan antitellər istehsal edən hüceyrələrə, ya da immun sisteminin antigeni yadda saxlamasına və gələcək məruz qalmalara daha tez reaksiya verməsinə imkan vermək üçün illər sonra bədəndə sağ qalan yaddaş hüceyrələri kimi seçilir.^[9]

Demək olar ki, bütün mikroblar antitel reaksiyasına səbəb ola bilər. Müxtəlif növ mikrobların müvəffəqiyyətlə tanınması və məhv edilməsi antitellər arasında müxtəliflik tələb edir. Onların amin turşusu tərkibi müxtəlif antigenlərlə qarşılıqlı əlaqədə olmağa imkan verir. İnsanların hər biri bir antigenin fərqli epitopunu bağlaya bilən təxminən 10 milyard fərqli antitel əmələ gətirdiyi təxmin edilmişdir. Fərqli antitelin böyük bir hisssi tək bir fərddə əmələ gəlsə də, bu zülalları yaratmaq üçün mövcud olan genlərin sayı insan genomunun ölçüsü ilə məhdudlaşır.^[10] Onurğalıların B hüceyrələrinə nisbətən az sayda antitel genindən müxtəlif antitel yaratmağa imkan verən bir neçə mürəkkəb genetik mexanizmlər inkişaf etmişdir.^[11]

"Antitel" termininin ilk istifadəsi ing. Paul Ehrlich ^[12] tərəfindən bir mətndə qeyd edilib. Antikorper (almanca antitel sözü - alm. Antikörper‎) termini onun 1891-ci ilin oktyabrında nəşr olunan "İmmunitetlə bağlı eksperimental tədqiqatlar" adlı məqaləsinin sonunda "əgər iki maddə iki fərqli antitel əmələ gətirirsə, deməli, onların özləri də fərqli olmalıdırlar" deyə qeyd olunur.^[13][14]