Atmosfer cəbhələri
 | Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Atmosfer cəbhəsi — müxtəlif fiziki xassəyə malik olan qonşu hava kütlələrini bir-birindən ayıran və meteoroloji elementlərin kəskin dəyişməsi ilə xarakterizə olunan səthə deyilir.
Hava kütlələri bir-birindən öz fiziki xassələrinə görə fərqlənir. Bir hava kütləsi digərindən atmosfer cəbhəsilə ayrılır. Cəbhə xətti yer səthində kiçik bucaq altında (1°-dən az) meyilli olur.Cəbhə xəttinə müxtəlif fiziki xassəli hava kütlələri həm yan-yana,həm də biri digərinin üzərində yerləşərək hərəkət edir.Cəbhə eni bir neçə kilometrədək,uzunluğu isə min kilometrlərlə ölçülən atmosfer cəbhəsi zolağı əmələ gətirir.Atmosfer cəbhəsi əksər hallarda 12–15 km hündürlüyədək,bütün troposferi tutur.Atmosfer cəbhəsi zolağında geniş əraziləri əhatə edən buludlar əmələ gəlir və yağıntı düşür.Bu yağıntılar cəbhə yağıntıları adlanır.
Hava kütləsinin atmosfer cəbhəsinin hansı tərəfinə daha fəal hərəkət etməsindən asılı olaraq,isti və soyuq atmosfer cəbhəsi ayrılır.İsti hava kütləsi daha fəal hərəkət edib,soyuq hava kütləsini geri çəkilməyə məcbur edirsə,bu kütlələr arasında cəbhə İsti cəbhə adlanır.İsti cəbhə zolağında lələkli,lələkli-laylı,yüksək laylı,laylı yağışlı buludlar əmələ gəlir və yağıntı düşür.
Soyuq hava kütləsi daha fəal olub isti hava kütləsinə doğru hərəkət edib onu sıxışdırarsa,bu kütlələr arasında yaranan atmosfer cəbhəsi Soyuq cəbhə adlanır.Soyuq cəbhədə lələkili-laylı,yüksək laylı,laylı yağışlı və yüksək topa buludlar sistemi yaranır,küləyin güclənməsi və yağıntıların düşməsi müşahidə edilir.Atmosfer cəbhəsinin tipindən asılı olmayaraq cəbhə zolağında baş verən proseslərə cəbhə prosesləri deyilir.Hava kütlələrinin əsas coğrafi tiplərini bir-birindən ayıran səthəplanetar cəbhə zonası və ya 'iqlim cəbhəsi deyilir.
Planetar cəbhə zonaları aşağıdakılardır:
- Arktika ('Antarktida) cəbhələri Arktika (Antarktika) havası ilə mülayim enliklər havasını ayıraraq təxminən 65° şm.və c.e. yaxınlığında yerləşir;
- Mülayim (və ya qütb) cəbhələr mülayim enliklər havasını tropik hava kütlələrindən ayıraraq,yayda 50°,qışda 30° enliklərdə yerləşir;
- Tropik cəbhələr tropik hava kütlələri ilə ekvatorial hava kütlələri arasında mövcud olub,iyulda 10° şm.en,yanvarda isə təxminən 10°Cənub enliyindən keçir.
4. Isti və soyuq atmosfer cəbhələri
Isti cəbhə zonasinda havanin xarakteri və uçuş şəraiti orada layli buludlar və onlardan yağan yağintilar zonasi ilə xarakterizə olunur. Bulud sistemi cəbhə xəttindən qabaqda, cəbhə səthindən yuxarida yerləşir və 800 – 1000 km eni olan bir ərazini əhatə edir. Cəbhə buludlari ilə əlaqədər olan aramsiz yağintilar zonasinin eni 300 – 400 km-ə çatir. Cəbhə ilə bağli buludlar, adətən geri, soyuq havanin kənari ilə yuxari qalxaraq adiabatik soyuyan isti havanin hesabina yaranir. Bu buludlarin aşaği sərhədi cəbhə səthi ilə uyğun gəlir. Yəni, cəbhə xəttindən uzaqlaşdiqca cəbhə səthi yer səthindən yuxarida yerləşir və buludlar nisbətən hündürlüklərdə yaranir, eyni zamanda onlarin qalinliği az olur. Əksinə, cəbhə xəttinə yaxanlaşdiqca cəbhə səthinin azalmasi ilə, buludlarin aşaği sərhədi azalir və qalinliği çoxalir.
Isti cəbhəyə qarşi uçarkən heyət ən əvvəl cəbhinin yaxinlaşmasini "xəbər" verən ci bululudlarini müşahidə edir. Bu buludlar cəbhədən 800 – 1000 km qabaqda və yuxari təbəqədə yerləşirlər. Daha sonra cəbhə xəttinə yaxinlaşdiqca ci qalinlaşir və təqribən 6 km-də cs buludluğuna çevrilərək, bütün göy qübbəsini tutur.
Bu buludlarin qalinliği bir neçə yüz m-dən bir neçə km-ə qədər ola bilər. Cəbhə xəttinə yaxinlaşdiqca orta təbəqə buludlari görünməyə başlayir. Əvvəlcə, təqribən 6 km hündürlükdə nazik as buludlari görünür, onlar tədricən qalinlaşir və aşaği sərhədləri 3 – 2 km-ə enir, qalinliği 3 km-ə çatir.
Bu cür qalin as-dan zəif aramsiz yağintilar yağir. Bəzən bu buludlarin aşaği sərhədi 2 km-dən aşaği düşür və bu halda o ns buludluğuna çevrilir. Bu buludlardan intensiv aramsiz yağintilar yağir. Buludlarin aşaği sərhədinin hündürlüyü onlarin cəbhə xəttindən hansi məsafədə yerləşmisindən və qalxan isti havada kondensasiya səviyyəsinin hündürlüyündən asilidir. Cəbhə xəttinin yaxinliğinda bu 300 – 600 m-ə çatir. Cəbhə buludlarinin altinda düşən yağintilarin buxarlanmasi nəticəsində frnb yaranir. Bu buludlarin aşaği sərhədi 50 – 150 m-ə, bəzən isə yer səthinə qədər düşə bilir, yəni dumana çevrilir.
Nizamli qalxan hava axinlarinin sürəti az olduğuna görə as və ns buludlarinda uçuşlar sakit keçir, yirğalanma olmur. Ilin soyuq dövründə ns buludluğunda buzlaşma ehtimali bütün hündürlüklərdə mövcud olur. Ancaq, onun intensivliyi yağinti yağan müddətə qədər çox olur və yağinti başlayandan sonra intensivlik azalir.
Siklonun kənarında və yüksək təzyiq sahəsində olan isti cəbhədə qalxan hava axinlari zəifləyir və enən hava axinlari üstünlük təşkil edir. Burada qalin sc üstünlük təşkil edir və onlarin yuxari sərhədi 2 km-ə qədər çatir.
Soyuq cəbhələr
Hərəkət sürətinə, qalxan isti hava axinlarinin xarakterinə, bulud və yağinti zonalarinin xarakterinə (yerləşməsinə) görə soyuq cəbhələr iki tipə ayrilir: I dərəcəli soyuq cəbhə – zəif hərəkət edən; Ii dərəcəli soyuq cəbhə – sürətlə hərəkət edən. Bunlar üçün ümumi olan odur ki, troposferin aşaği hissəsində soyuq havanin hərəkət sürəti geriyə çəkilən isti havanin sürətindən çoxdur və buna görə də, soyuq hava isti havaya daxil olaraq onu yuxari qalxmağa məcbur edir. Bu cür hərəkət zamani yer səthi üzərində soyuq cəbhənin səthi cəbhə xəttindən arxada yerləşir. Bu zaman buludlar isti havanin adiabatik soyumasi nəticəsində cəbhə xəttinin arxasinda yaranir.
A) i dərəcəli soyuq cəbhə
Bu cür hava cəbhələri tsiklonun kənarinda və ya, azqradiyentli yüksək təzyiq zonalarinda müşahidə olunur. Ilin soyuq dövründə cəbhə səthi ilə yuxari qalxan isti havanin dayaniqliği çox olur. Nəticədə, cəbhə xəttindən arxada layvari buludlar yaranir ki, bu da əks istiqamətdə yerləşmiş isti atmosfer cəbhəsinin eynidir. Eyni zamanda cəbhə xəttindən arxada ns yerləşir və bunlar tədricən as buludluğuna keçir. Onlarin şaquli qalinliği, isti cəbhədəki buludlarin qalinliğindan az olur. Bulud sisteminin yuxari sərhədi 4,0 – 4,5 km-də yerləşir. Fasiləsiz yağintilar cəbhə xəttindən arxada yağir və onlarin eni orta hesabla 150 – 200 km-ə çatir. Bu zonada hündürlüyü 100 – 200 m olan frnb yaranmasi və görünüşlüyün pisləşməsi nəticəsində uçuşlar alçaq hündürlükdə çox mürəkkəbləşir.
Cəbhənin ön hissəsində konveksiyanin intensiv inkişafi nəticəsində, cəbhə xəttinin bilavasitə yaxinliğinda cb yaranir və onlardan ildirimla müşayiət olunan leysan yağintilari yağir. Buludlarda intensiv turbulentlik və buzlanma müşahidə olunur.
B) ii dərəcəli soyuq cəbhə
Bu cür cəbhələr zəif inkişaf etmiş tsiklon çökəkliyində yerləşən və sürətlə hərəkət edən cəbhəyə deyilir. Izobarlar bu cür cəbhəyə perpendikulyar şəkildə yerləşir, barik qradiyent isə böyük rəqəmlərlə ölçülür. Hava kütlələrinin hərəkəti aşağidaki kimidir:
Yer səthində soyuq hava istiyə nisbətən sürətlə hərəkət edir, ancaq 1,5 – 2,0 km-dən yuxarida isti hava cəbhə səthi üzərində daha sürətlə hərəkət edir. Nəticədə, cəbhənin qabaq hissəsində güclü qalxan isti hava axinlari yaranir ki, bu da cb əmələ gəlməsinə səbəb olur. Konvektiv buludun yuxari hissəsi güclü isti hava axinlari ilə qabağa çəkilir və bu hissə cs buludluğundan təşkil olunur. Yer səthinə yaxin 1,5 – 2,0 km-də isti hava aşaği endiyinə görə o adiabatik olaraq qizir. Nəticədə, cəbhə xəttindən arxada buludlar dağilir, sonra isə hava aydinlaşir.
Beləliklə, ii dərəcəli cəbhə ilə ensiz, güclü buludlar zonasi və intensiv leysan yağintilar zonasi əlaqadardir və onlar cəbhə xəttindən qabaqda yerləşir və bir neçə on km. Eni olur. Yayda cəbhənin keçməsi ildirimla, güclü küləklə və dolu düşməsi ilə müşayiət olunur.
Cəbhəyə qarşi uçuş zamani cb cərgəsi (yağiş zonasi ilə) görünür. Adətən, ii dərəcəli cəbhənin yaxinlişmasinin əlaməti cəbhənin qarşisinda, təqribən 200 km məsafədə ac buludluğunun yaranmasi olur.
5.Oklyuziya cəbhələri
Adətən, tsiklon zonasinda soyuq cəbhələr isti cəbhələrdən sürətlə hərəkət edirlər. Bunun nəticəsində, soyuq cəbhə isti cəbhəyə çatir və onlar birləşirlər. Yeni mürəkkəb cəbhə yaranir və buna okklyuziya cəbhəsi deyilir. Soyuq hava isti havaya çatdiqda, tsiklonun isti bölməsində yerləşən isti havanin yuxari qalxmağa və tsiklonun arxa hissəsində yerləşən soyuq hava ilə birləşməyə məcbur edir. Iki cür okklyuziya cəbhəsi olur:
- a)Isti oklyuziya cəbhələri
- b)Soyuq oklyuziya cəbhələri
Isti oklyuziya cəbhəsi tsiklonun arxasinda, nisbətən az soyuq hava kütləsi qarşisinda daha çox isti hava kütləsi yerləşəndə yaranir. Bu tip oklyuziya cəbhəsinə ilin soyuq dövründə, tsiklonun arxasinda dəniz mənşəli, nisbətən isti hava, qabaq hissəsində isə kontinental soyuq hava kütləsi yerləşəndə rast gəlinir.
Ilin soyuq dövründə oklyuziya cəbhələrinin bulud sistemi adi isti cəbhənin layvari bulud sisteminə oxşayir. Bu zaman uçuşlar üçün ən böyük təhlükə buludun aşaği sərhədinin kəskin olaraq aşaği düşməsi, üfüqi görünüşlüyün pisləşməsi və buludlarda güclü buz bağlamanin olmasidir. Soyuq oklyuziya cəbhəsi, əsasən soyuq cəbhənin arxasinda yerləşən hava kütləsi, isti cəbhənin qarşisinda yerləşən hava kütləsindən daha çox soyuq olan halda yaranir. Bu cür oklyuziyaya cəbhələri ən çox isti dövrdə, okeandan materikə daxil olan hava kütləsinin burada olan hava kütləsindən soyuq olduğuna görə yaranir. Bəzən soyuq oklyuziya cəbhəsi adi soyuq cəbhə xüsusiyyətlərinə malik olur və nəticədə, yaxşi inkişaf etmiş cəbhə yağintilari zonasi, şimşəklər, güclü küləklər (şkval) yaranir. Buna görə də, ilin isti dövründə, xüsusən də günortadan sonra və axşam vaxti, bu cür cəbhələrin keçilməsi çox təhlükəlidir.
