Ay tutulması

Yer də Ay kimi Günəşdən əks tərəfə doğru kölgə salır. Ay bədirlənmiş Ay fazasında (dolun ay) olduqda bu kölgəyə daxil olur. Ay tutulması baş verir. Ay tutulması o zaman baş verir ki, Ayın dolun Ay fazası onun orbitinin düyünlərindən birinə və ya yaxınlığına təsadüf etsin. Yerin saldığı kölgə konusunun uzunluğu Yerin Günəşə nəzərən məsafəsindən asılıdır. Yer Günəşdən orta məsafədə olduqda konusun uzunluğu 1.380000 km olur, perihelidə olduqda 1.359000 km, afelidə olduqda 1.400000 km olur. Yerin kölgəsinin eni 9733 km-dir. Ay tutulması onun qərb tərəfinin kölgəyə daxil olması ilə başlayır və həmin kənarın kölgədən çıxması ilə bitir. 3^h 8 davam edir. Tam tutulma max. 1^h8, qismən bir neçə dəq davam edir.

Ay tutulması günəş təqviminə birbaşa bağlıdır. Görünən yeganə işıq Yerin kölgəsi vasitəsilə sınır. Mavi işığın səpilməsi nəticəsində Günəş doğuşu qırmızı göründüyündən bu işıq da qırmızı görünür.^[1]

Dünyanın yalnız müəyyən bir hissəsindən müşahidə oluna bilən Günəş tutulmasından fərqli olaraq Ayın tutulması Yerin gecə tərəfində hər hansı nöqtədən müşahidə oluna bilər. Ay tutulması bir neçə saat çəkir, Ayın kölgəsi isə kiçik olduğundan, Günəş tutulması hər yerdə yalnız bir neçə dəqiqə çəkir. Günəş tutulmalarından fərqli olaraq, ay tutulması dolunaydan daha zəif olduğundan, göz qorunması və ya xüsusi tədbirlər olmadan təhlükəsiz şəkildə izlənə bilər.

Yer planetinin kölgəsi iki fərqli bölgəyə bölünə bilər: umbra və penumbra. Umbrada birbaşa günəş radiasiyası yoxdur, ancaq Günəşin böyük dərəcə ölçüsü nəticəsində, Günəş işığı dünyanın kölgəsinin kənarında qismən qumbara kimi partladılmışdır.

Penumbra Ayın səthinin incə qaranlığına səbəb olur. Xüsusi cür penumbral tutulma, Ayın yalnız Yer kürəsinin qumbarası içərisində olan bir qalıcı yanıqdır. Total penumbral tutulma nadirdir və baş verdikdə, göyə ən yaxın ay bu ayın qalan hissəsindən bir qədər qaranlıq görünə bilər.

Ayın yalnız bir hissəsi umbra daxil olduqda qismən ay tutulması baş verir. Ayın Yerin Umbranında tamamilə dövr etdiyi zaman, ümumi ay tutulması müşahidə edilir. Sürət ayda təxminən 107 dəqiqə (təxminən 2300 mil) davam edə bilər,^[2] lakin ayın kölgəsi ilə ilk və son təmas arasındakı ümumi müddət daha uzundur və dörd saata qədər davam edə bilər. Tutulma ayı Yerdən olan nisbi məsafələrin müddətinə təsir edə bilər. Xüsusilə ay, apogee yaxın olduqda, Yerin ən uzaq nöqtəsində orbitdə, orbital sürət ən yavaş olur. Yükünün diametri ayın orbital məsafəsində əhəmiyyətli dərəcədə düşmür. Belə ki, apogee yaxınlığında yerləşən kölgədə tamamilə qalan bir ay, ümumi müddəti uzadacaq.

Orta ay tutulması, ayın Yer kürəsinin ortasından keçdiyi ümumi ay tutulmasıdır. Bu nisbətən nadirdir.

Selenelion və ya selenhelion həm Günəş, həm də kölgəli Ay eyni anda görülə bilər. Bu Günəş doğulmasından və ya Günəş doğmasından əvvəl baş verə bilər və hər iki gövdə üfüqdə göydən tam olaraq dərhal görünür. Bu tənzimləmə hündürlüyə girmək adlanan fenomen adına gətirib çıxardı. Göründüyü görülə bilən günəşli və ya yüksək sıralar vardır. Ay Umbra'da dünyada olmasına baxmayaraq, həm Günəş, həm də kölgeli Ay eyni anda görülə bilər, çünki Yer atmosferinin işığının qırılması onun hər birinin həqiqi geometrik mövqeyindən daha çox göylərdə görünməsinə səbəb olur.^[3]

2018-ci ilin İlk Möhtəşəm Ay tutulması.

2018-ci il 31 yanvar tarixində, 152 il öncə yaşanmış, Möhtəşəm Ay tutulmasının təkrarı yaşanacaq. Bu tutulma bütün dünyanın maraqla gözlədiyi hadisədir. Çünki bu cür göy üzü hadisəsi sonuncu dəfə 31 mart 1866-cı ildə baş vermişdir. Yəni 152 il öncə. Tutulma Super Mavi Qanlı Ay adlanır. Super Mavi Qanlı Ay nə deməkdir?. Super Ay Dünyaya ən yaxın olduğu nöqtədə Ayın normadan daha böyük görsənməsinə verilən addır. Bu cür adlandırılmasının səbəbi isə Ayın dünyaya daha çox yaxın, daha parlaq olmasıdır. Bu vəziyyət 411 gündən bir yaşanır. Qanlı Ay tutulmasında Dünya Günəş ilə Ayın arasına girib və öz kölgəsini Ayın üzərinə salması ilə olur. Qanlı Ay olaraq adlandırılan Ayın əslində qanla heç bir əlaqəsi yoxdur. Ayın üzərinə Günəşin şüaları kənardan əks olunduğu və dünya atmosferi içərisindən keçdiyi üçün Ay qızıl rəngə bürünür. Bunada Qanlı Ay tutulması deyilir. Bəs Mavi Ay tutulması nədir? Mavi Ay isə təqvimdə bir ayda iki bədirləşmiş ayın yaşanmasıdır. 2 yanvarda yaşanmış Dolu ay yanvarın sonunda yaşanan dolu ayın əksi olacaq. Ona görə də 31 yanvarda yaşanan ikinci bədirləşmiş ay Super Mavi Ay olaraq adlanır. Tutulma Mavi Ay adlansada tamda mavi deyildir. Atmosferdə baş verən hadisələrə əsasən Ay mavi kimi görsənəcək. Mavi Ay orta hesabla 2,5 ildən bir meydana gəlir. Tutulma 1 saat 17 dəqiqə müddətində davam edəcək. Bu proses Bakı vaxtilə 15:48 də dünyanın kölgəsinə girməsiylə başlayacaq, 16:54-də tam tutulma baş verəcək, 18:11-ə kimi davam edəcək və tutulma Azərbaycanda da müşahidə ediləcək. Mütəxəssislərin hesablamasına görə bir sonraki Super Mavi Qanlı Ay tutulması 152-il sonra yaşanacaq. ^[4]

Ümumi ay tutulmalarının vaxtı müəyyən şəxslər tərəfindən təyin edilir.^[5]

• P1 (İlk əlaqə): Penumbral tutulmanın başlanğıcı. Dünyanın penumbrası Ayın xarici ətraflarına toxunur.
• U1 (İkinci şəxs): qismən həbs başlanğıcı. Yerin çətiri Ayın xarici ətraflarına toxunur.
• U2 (Üçüncü əlaqə): Ümumi həbs başlanğıcı. Ayın səthi tamamilə Yer kürəsinin içindədir.
• Ən tutulma: Tutulma dövrünün zirvəsi. Ay Yerin Umbra mərkəzinə ən yaxındır.
• U3 (Dördüncü əlaqə): Eclipse nəticə. Ayın xarici şapkası Yerin Umbranından çıxır.
• U4 (Beşinci əlaqə): qismən tutulmanın nəticəsi. Yerin şemsiyesi Ayın səthini tərk edir.
• P4 (Altıncı əlaqə): Penumbral tutulmanın nəticəsi. Dünya artıq yara ayağını əlaqələndirir.

Aşağıdakı miqyaslı (Danjon şkalası), ay tutulmalarının ümumi qaranlığını qiymətləndirmək üçün André Danjon tərəfindən hazırlanmışdır:

• L = 0: Çox qorusun. Ay, xüsusilə ortada görünməzdir.
• L = 1: Qara rəng tutma, boz və ya qəhvəyi rəng. Təəccüblər yalnız az fərqli ola bilər.
• L = 2: dərin qırmızı və ya pasla saxlanılır. Çox karanlık mərkəzi kölgə, şüurun xarici kənarı nisbətən düz.
• L = 3: kərpic qırmızı tutma. Umbral kölgəsi ümumiyyətlə parlaq və ya sarı bir ağızdır.
• L = 4: çox parlaq mis-qırmızı və ya narıncı. Umbral kölgəsi mavi və çox parlaq ağız margin var.

Günəş və ayın günəş tutulması arasında bir qarışıqlıq var. Hər ikisi də günəş, yer və ay arasındakı qarşılıqlı əlaqəni ehtiva edir, lakin onların qarşılıqlı əlaqəsi baxımından çox fərqlidir.

Ay, tamamilə yox deyil, çünki Yer atmosferi Umbrai'yi kölgə konusuna girən günəş işığı səbəbindən keçir. Yerin atmosferi yoxdursa, Ay tutulma zamanı tamamilə qaranlıq olardı. Qırmızı rənglənmə baş verir; çünki Aya çatan günəş şüaları səpələnmiş yerin atmosferinin uzun və sıx bir qatından keçməlidir. İşığın atmosferdən keçdiyi zaman daha uzun dalğa uzunluqları üstünlük təşkil edir, çünki daha qısa dalğa boyu hava molekulları və kiçik partiküllər tərəfindən daha çox yayılacaqdır. Bu nəticə işığın qırmızı olduğu anlamına gəlir. Günəş batışları və günəş enerjisi göyü qırmızı rəngə çevirən eyni təsirdir; Problemin alternativ bir şəkildə düşünülməsi Günəşin Yerin arxasında olduğu kimi müəyyən olunduğunu (ya da yüksələn) göründüyünü göstərir.

Ümumiyyətlə, atmosfer daha tozlu olduqda, digər dalğa uzunluğunda olan işıqlar (qırmızı işıq ilə müqayisədə) çox artacaq və nəticədə işıq daha qırmızı rəng yaradır. Bu, alınan mis-qırmızı rəngin bir aydan digərinə dəyişməsinə səbəb olur. Volkaniyalar böyük miqdarda atmosferə toz atmağı diqqət çəkir və tutulmadan qısa bir müddət əvvəl meydana gələn böyük bir partlama görünən rəngə böyük təsir göstərə bilər.^[6]

• Günəş tutulması
• Günəş tutulması (20 mart 2015)