Basmıllar

Basmıllar (Çincə: 拔悉蜜, Basimi, Baximi) köçeri bir Türk boyu VII- VIII yüzillərdə Cungariya hövzəsi (Monqolca: Зүүнгар Züüngar, Çincə: 準噶爾; Zhǔngáěr, Rusca: Джунгария Dzhungariya) (indiki Çin Xalq Respublikasının şimal-qərbində) deyilən bölgədə yaşamışdılar. Basmıllar Şərqi Türk xaqanlığı zamanında çox önəmli rol oynamışdılar, bir dövr xaqanlar bu boydan imiş.

Qədim bir Türk unvanı olan qutluγ (qutluğ), başqa unvanlarla birlikdə sıx-sıx işlənirdi, iduq kut (Basmıl boyunun xaqanın unvanı, sonra Turfannın Uyğur xaqanı), qut Tengri xatunı[1], Bilge qutı (Uyğur bəylərinə verilen unvan)[2]

Bilgə xaqan Bengü daşı 1. yüzünde (Şərq üzü);

" "İyirmi yaşımda, Basmıl Idıkut soyum (olan) bodun idi. Yüklü dəvə göndərmədi deyə ordu saldım. ..... boyun eydirtdim. Varlığını bəri gətirdim." "

Arqular, Qazaxların Orta Jüz (Qazaxca: Орта жуз, Orta Jûz) dedikləri köçəri boylar birliyi olaraq bilinən, əski Basmıllardır.

Mahmud Qaşqarlı, Türk dilinin ən əski və dəyərli sözlüklərindən Divân-ı Lügati't-Türkdə;

"Rum ölkəsinə ən yaxın olan boy Beçənəkdir; sonra Qıpçaq, Oğuz, Yemək, Başgırt, Basmıl, Kay (Qayı), Yabaku, Tatar, Kırkız (Qırğız) gəlir. Qırğızlar Çin ölkəsinə yaxındırlar.".[3] Ayrıca "Çomul boyunun özlərindən olduğu çöl xalqı ayrı bir dilə sahibdir, Türkcəni yaxşı bilirlər. Kay, Yabaku, Tatar, Basmıl boyları da belədir. Hər boyun ayrı bir ağzı (ləhcəsi) vardır; bununla bərabər Türk diliini də yaxşı danışırlar. Qırğız, qıpçaq, Oğuz, Tuxsılər, Yağma, Çiğil, Oğrak, Çaruk boylarının öztürkcə olaraq yalnız bir dilləri vardır. Yeməklərlə Başqırdların dilləri bunlara yaxındır. .... Dillərin ən yeğnisi Oğuzların, ən doğrusu da Tuxsi ilə Yağmaların dilidir."[4] şəklində bildirmişdir. [4][5] şəklində Türk boylarının yerlərini və dillərini tanıtmışdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ "Drevnetyurkskij Slovar" (Old Turk Dictionary), Leningrad, 1969, p. 110.
  2. ↑ G. Doerfer. Türkische und Mongolische Elemente in Neupersischen. III. Wiesbaden, 1963-1975, S. 553.
  3. ↑ Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't – Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 28
  4. ↑ 1 2 Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't – Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2, Cilt I, sayfa 30
  5. ↑ M.Zakiev, "Origin of Türks and Tatars", sayfa 69, 192, Moscow, "Insan", 2002, ISBN 5-85840-317-4  (rus.)

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • S.G.Klyashtorny, "Ancient Turk Rock Inscriptions in the Talas Ala-Too. A Sogdian Word in an Old Turk Inscription", Webfestschrift Marshak 2003,(Direk Web Yazısı)  (ing.)
  • Atalay, Besim (2006). Divanü Lügati't – Türk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi. ISBN 975-16-0405-2