Beşkilsə monastır kompleksi

Beşkilsə monastır kopleksi (erm: Խծկոնք Khtzkonk) – Türkiyə Cümhuriyyətinin Qars ilində, Ani şəhər xarabalığının 25 km Cənub-Qərbində, qaya çıxıntısı üzərində inşa edilmiş möhtəşəm monastır kompleksi.

Beşkilsə monastır kompleksi
Խծկոնք վանք
40°22′50″ şm. e. 43°22′35″ ş. u.
Ölkə	Türkiyə
Şəhər	Qars
Yerləşir	Ani
Aidiyyatı	Erməni Qriqoryan Kilsəsi
Tikilmə tarixi	VII-XIII əsr
Üslubu	Erməni memarlığı
Beşkilsə
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Kompleksə ümumilikdə hamısı qübbəli və incə şəkildə yonulmuş daşlardan inşa edilmiş beş kilsə daxil olmuşdur: Yəhya peyğəmbər kilsəsi (ermənicə Surb Karapet), Müqəddəs Məryəm ana kilsəsi (ermənicə Surb Astvatsatzin), Müqəddəs Stefanos, Müqəddəs Qriqor və Müqəddəs Sarkis kilsələri. Günümüzə onlardan yalnız Müqəddəs Sarkis kilsəsi çatmış, qalanları isə tədricən müxtəlif təbii amillərin təsiri ilə dağılmışdır. Kilsələrin kompleksə daxil olan binalardan hər hansı birinin inşa tarixini müəyyən etməyə kömək edəcək bir kitabəsi olmamışdır. Monastır XIII əsrdə monqol istilasından sonra tərk edilmişdir.

1878-ci ildə Qars bölgəsinin Çar Rusiyasının işğalı altına düşməsi ilə Beşkilsə kompleksi Erməni Qriqoryan Kilsəsinin himayəsinə verilmişdir. Bu dövrdə kompleksdə müəyyən bərpa işləri aparılmış, monastır yenidən istifadə olunmağa başlamışdır. Həmçinin Müqəddəs Sarkis kilsəsi yaxınlığında uzaqdan gələn qonaqların qalması üçün bir neçə otaqdan ibarət qonaq evi də inşa edilmişdir.

Ermənilərin Osmanlı imperiyasına xəyanəti nəticəsində Qars və ətraf bölgələrdən köçürülmələri qərarı çıxarılana qədər monastır ermənilər tərəfindən istifadə edilmişdir. Köçürülmədən sonra isə bölgə hər kəs üçün qapalı elan olunmuş, kompleksin yerləşdiyi Diqor vadisinə gediş üçün isə xüsusi icazə tələb edilmişdir. Məhz bu dövrdə həm müharibə zamanı aldığı zədələr səbəbiylə, həm də çox güman ki, erməniləri düzgün olmayan bərpaları nəticəsində zəifləmiş, binalar dağılmağa başlamışdır. Belə ki, 1956-cı ildə tarixçilər abidənin olduğu ərazini tədqiq edərkən kompleksdən yalnız Müqəddəs Sarkis kilsəsi qalmışdı və o da qəzalı vəziyyətdə idi. 1989-cu ildə baş verən bir zəlzələdən sonra isə Müqəddəs Sarkis kilsəsinin divarlarında böyük çatlar əmələ gəlmişdir.

Həmişə müəyyən tarixi faktları saxtalaşdırmağa cəhd edən ermənilər bu dəfə də öz adətlərini tətbiq etməyə çalışmışlar. Belə ki, bir çox erməni ziyalıları kompleksin türk əsgərləri tərəfindən partladılaraq dağıdılmasını iddia etmiş və türkləri erməni mədəniyyət nümunələrini məhv etməkdə günahlandırmışlar. Lakin XX əsrin sonlarında Şərqi Anadolunun memarlığını öyrənən tanınmış alim T. A. Sinclair özünün 1987-ci ildə çıxan "Eastern Turkey, an Architectural and Archaeological Survey" kitabında, kompleksə daxil olan binaların tədricən uçduğunu qeyd etmişdir.

Kompleksə daxil olan ən qədim kilsə olub. Tikilmə tarixi təxminən VII – X əsrlərə aid edilir. Lakin çox güman ki, sonrakı dövrdə kilsədə əsaslı bərpa işləri aparılmışdır. Çünki, kilsənin üstünü örtən çətirvari dam XII – XIII əsrlər üçün xarakterikdir. Kilsənin divarındakı ən qədim yazı 1001-ci il (bəzi mənbələrdə 1006) tarixli imiş və Kral Qagikin arvadı, Qafqaz Albaniyasının Sünik vilayətinin hakiminin qızı kraliça Katranidedən bəhs edirmiş. Kilsənin alın hissədən gedən kəmərlərlə dəstəklənən qübbəsi, dörd apsisli iç quruluşu varmış. Dövrümüzə bunlardan yalnız bir divarın kiçik hissəsi və apsislərin təməli çatmışdır.

Bu kilsə Yəhya peyğəmbər kilsəsinin Cənub tərəfində inşa edilmişdir. Böyük ehtimal ki, X – XI əsrlərə aid olmuşdur. Bayırdan düzbucaqlı, daxildən iki yan şapel və yarımdairə apsisiylə xaç şəklində olmuşdur. Həmçinin Yəhya peyğəmbər kilsəsi ilə bu kilsə arasında inşa edilmiş bir zalın qalıqları da olmuşdur. Lakin dövrümüzə bunlardan bir şey çatmamışdır.

Yəhya peyğəmbər kilsəsinin qarşısında, ayrı bir qayanın üstündə inşa edilmiş, ehtimal ki, X – XI əsrlərə aid olmuş bir kilsədir. Bayırdan düzbucaqlı, daxildən iki yan şapel və yarımdairə apsisiylə xaç şəklində olmuşdur. Girişi Cənub divarında, gizli və çətin tapılan şəkildə inşa edilibmiş. Kilsənin ətrafında çoxlu xaçkarların və məzarların olması da qeyd edilir. Günümüzə isə bütün bunlardan yalnız kilsənin təməli çatmışdır.

Kompleksə daxil olan bütün binaların hamısından Şərqdə yerləşən bu kilsə də təxminən X – XI əsrin tikilisi olmuşdur. Bu kilsənin də ətrafında çoxlu xaçkarların və məzarların olması bəllidir. Həmçinin kilsənin yuxarı hissəsindəki yamacda da orta əsrlər məzarlığı olmuşdur.

Kompleksə daxil olan ən böyük tikili olan bu kilsə, həm də kompleksdən günümüzə çatan yeganə nümunədir. İnşa tarixi və ya sifarişçisi haqqında kitabələrindən heç birində dəqiq məlumat verilmir. Kilsənin kitabələrindən birində deyilir: "Tanrının adıyla, mən, Qriqorun oğlu Davit, Zəkəriyyənin generalı, 1214-cü ildə müqəddəs Khtzkonk monastırının möhtəşəmliyini gördüm...və mənə məxsus olan Vahanardzeş kəndinin yarısını buraya bağışlayaraq özüm və qəhrəman əsgərlərimdən xatirə olaraq Müqəddəs Sarkisin şərəfinə bir kilsə inşa edilməsini xahiş etdim. Bu abidəyə qarşı çıxan və ya onu əngəlləmək istəyən olarsa, hər nə qədər Tanrının həmdini qazanmış olsa da qoy o lənətlənsin."

XII əsr tarixçisi Anili Samuelə görə isə kilsənin inşası 1025-ci ildə şahzadə Sarkis tərəfindən əmr edilmişdir. Divarlardakı ən qədim kitabə 1033-cü il tarixlidir. 1211-ci il tarixli başqa bir kitabı isə kilsənin müsəlman idarəsi altından çıxmasından bəhs edir.

Kilsə qübbəli, dörd apsisli, mərkəz planlı və bayırdan dairəvidir. Qübbə, aşırımlarla dəstəklənmiş alın üzərinə oturdulmuşdur. Bu qübbənin yarımbucaq çətiri xatırladan damı da vardır. Əgər bu dam da 1025-ci il tarixlidirsə, o zaman bu erməni memarlığında bu tip damın ən qədim örnəyidir.

Daxildən dörd küncün hər birində kiçik otaqlar vardır. Otaqların alt qatları şapeldir. İç divarın yuxarı hissəsindəki balaca və girişi çətin olan girişdən yuxarıdakı otağa keçilirmiş. Böyük ehtimalla bu otaqlardan dəyərli əşyaları saxlamaq və dama keçmək üçün istifadə edilmişdir.

Hər apsisdə bir pəncərə vardır. Daxildə bu pəncərələr olduqca qeyri – adi görüntü yaradır. Onlar apsisin divarına basdırılmış sütunların üzərində oturdulmuş əyri alınlıq kimi görünür. Kolonla alınlıq arasındaysa çevrilmiş taxta silindr kənarlıqları xatırladan qəribə sütun pərvazları vardır. Pərvazların yuxarı hissəsi kilsənin iç divarlarının yuxarı hissəsini tamamilə örtən xəttlərlə bəzədilmişdir. Bu cür inşa tərzi də erməni memarlığı üçün yaddır.

Bayır divarlar kilsənin üzünü iyirmi hissəyə bölən yarımkəmərlər silsiləsi ilə əhatə edilmişdir. Kəmərlərin arasındakı düz divar səthlərinə isə qədim kitabələr həkk edilmişdir.

• Beşkilsə monastır kompleksi

• The Monastery օf Khtzkonk on VirtualAni.org
• Gagik Arzumanyan's photo gallery Arxivləşdirilib 2013-01-03 at Archive.today
• Image gallery of Khtzkonk
• Images from 1968 at the Gateway to Armenian Cultural Heritage website

• Erməni memarlığı