Xaçkar

Xaçkar – Erməni mədəniyyətinin ayrılmaz hissələrindən biri olan xaçkarlar vəfat etmiş adamların xatirəsinə ucaldılırdı. Ermənilərin tarixən bir millət kimi formalaşmalarında və varlıqlarını qorumalarında kilsə mühüm rol oynadığından erməni mədəniyyətində xaçqarların ağırlığı hiss edilməkdədir.

Xaçkarların tarixi bədii inkişaf xüsusiyyətlərini araşdıran mütəxəssislərin gəldikləri qənaətə görə xaçkarların tarixi inkişaf prosesini üç qrupda cəmləşdirmək mümkündür.

Erkən dövr

Bu dövrə aid edilən xaçkarlar əsasən sadə tərtibatlı və o qədər də böyük ölçüyə malik deyil. Qeyd etmək lazımdır ki, əksər erməni alimləri erkən dövr xaçkarlara Alban xaç daşlarını da qatmaqla xaçkarların tarixini daha qədimə aparmaq istəmişlər. Belə ki, Ermənistanda erkən dövr xaçkarların yaradılmasına başlanılarkən, artıq xristianlığı ermənilərdən 227 il əvvəl qəbul etmiş albanlarda formalaşmış və alban fəlsəfi-mifik dünyagörüşünü əks etdirən xaçdaş qoyma ənənəsi var idi. Lakin əksər erməni alimləri Alban mədəniyyətini məhv etmək üçün Alban xaç daşlarını da erkən dövr xaçkarları kimi təqdim etməyə çalışmışlar. Buna qarşılıq olaraq tanınmış ingilis alimi A. Van yazır:

"Qafqaz albanlarının qədimdən riayət etdikləri və hələ o zamanlar mərhumun xatirəsini yad etmək kimi saxlanmış adətə görə ucaldılan adsız qəbir daşları – xaç daşları vardı". (A. Van – Geaner the rites of passage)

Qafqaz Albaniyasında ilk dövrlərdə, yəni apostolluq dövründə xristianlığın qəbulu Ermənistan və İberiyadan daha uğurlu olmuşdur. Bunu yazılı mənbələr (Moisey Kalankatlı, Moisey Xorenli, Koryun və s.) və o dövrün gerçəkliklərinin öyrənilməsi də sübut edir (F. Məmmədova, Alban katolikosluğu və Alban Arşakiləri. Moskva: 1982, səh 134–135).

Ermənilər arasında xristianlığın albanlara nisbətən gec yayılması onların qədim Alban xaç daşlarını erməni xaçkarları kimi qələmə vermək istəklərini boşa çıxaran faktlardan biridir.

Xristianlığın Qafqaz Albaniyasında Ermənistana nisbətən daha erkən yayılmasını sübut edən dəlillər alban tarixçilərinin (Moisey Kalankatlı, Mxitar Qoş, Kirakos Gəncəli) əsərlərində və eləcə də erməni katolikosu Avraamın Qafqaz albanlarına məktubunda da var. Həmin məktubda deyilir: "Bizdən (ermənilərdən) qabaq mövcud olan alban kilsəsi, əvvəllər bizimlə (ermənilərlə) razılaşırdı". (Kalankatlı, II, 47). Mətndə söhbət Alban Apostol Kilsəsi və Erməni Qriqoryan Kilsəsinin diofizit və monofizit olaraq bir-birinə qarşı cəbhədə durmasından gedir.

Daha bir passaj: "Ermənilər yunan tarixi ilə 43-cü ildə, albanlardan 270 il sonra xristianlığı qəbul etmişlər". (Kalankatlı, II, 47).

Bu məlumatın qiymətli olmasının səbəbi ondadır ki, ermənilərin xristianlığı qəbul etməsinin dəqiq tarixi ortaya çıxır. 43-cü il + 270 = 313-cü il. Bu Romada din, məzhəb azadlığının təsdiq edildiyi Milan fərmanının tarixidir. Ermənilər Roma İmperiyasının vassalı olduqlarından məhz həmin dövrdə xristianlığın qəbuluna başlamışlar və Erməni Qriqoryan Kilsəsinin (eləcə də xaçkarların) də tarixi o dövrdən başlanır.

Deməli, IV əsrin ortalarına qədər olan xaç daşlarının ermənilərə aid edilməsi ən azı ona görə mümkün deyil ki, ermənilər bu dövrdə xristianlığı qəbul etməmişdilər və onların heç bir xaçkarı ola bilməzdi (Ümumiyyətlə, XV əsrin axırlarına qədər Qafqazın istənilən bölgəsində hansısa erməni xaçkarı axtarmaq absurddur. Çünki, bu dövrə qədər Qafqaz ərazisində ermənilərin hansısa ərazidə kompakt şəkildə yaşaması məlum deyil). Bu dövrdə ermənilər Roma panteonu əsasında yaradılmış Erməni panteonunun tanrılarına və tanrıçalarına sitayiş edirdilər.

Buna qarşılıq Qafqaz albanlarının II əsrin ortalarında artıq Kiş məbədi kimi möhtəşəm kompleksi vardı.

Moisey Kalankatlı yazır: "Dünyanın o başında apostol fəaliyyətinə başlayan Müqəddəs Yelisey, əvvəlcə bizim Şərqin "hər yerinə yox", yalnız Şimal hissəsinə (Qafqaz Albaniyasına) din işığı yaydı…"

Erməni ənənəsinə görə Ermənistanda xristianlığın yayılması apostollardan Faddey, Varfolomey və Qriqorinin adı ilə əlaqələndilir. Apostollar Faddey və Varfolomeyin moizələri Cənubdan başlamışdı. Lakin Faddey erməni hökmdarı Avqarın oğlu Sirinos tərəfindən şəhid edilir. Müqəddəs Faddey Atropatena ərazisinə gətirilərək (görünür bura daha təhlükəsiz idi) burada dəfn edilir.

Müqəddəs Varfolomeyə gəlincə XIII əsr tarixçisi Stepan Orbelian bu apostolun missioner fəaliyyətini Süniklə (Sünük) bağlayır. O yazır: "Hər şeydən əvvəl qeyd etmək vacib və faydalıdır ki, onlar (süniklilər) Allahı Ermənistan əhalisindən qabaq tanımışlar və müqəddəs apostol Varfolomey vasitəsilə müqəddəs İncilin təlimlərinə itaət etmişlər". (Orbelian, V fəsil).

Bu faktın özü bir daha erməni saxtakarlğını üzə çıxarır. Belə ki, Zəngəzur və qismən də Naxçıvan ərazilərini əhatə edən tarixi Sünik vilayəti tarixən Qafqaz Albaniyasının tərkibində olmuş, müəyyən dövrlərdə isə müstəqil çarlıq olmuşduq. Sünikin əhalisi isə sakların bir qolu olan sisaklar olmuşdur. Beləliklə, müəyyən edilir ki, Müqəddəs Varfolomeyin missionerlik fəaliyyətinin nə ermənilərlə, nə də Ermənistanla əlaqəsi var.

Müqəddəs Qriqori haqqında isə mənbələrdə kifayət qədər geniş məlumat verilmişdir.Aqafangel, Moisey Xorenli və Moisey Kalankatlı birbaşa onun parf mənşəli olduğunu qeyd edir. O, parfların yeddi məşhur nəslindən biri Suren Paxlava nəslindən Anakanın oğludur. Qriqorinin valideynləri Parfiyadan Ermənistana köçərkən Atropatenanın Artaz (Maku) vilayətində apostol Faddeyin dəfn edildiyi kənddə dayanmışlar. "Qriqorinin anası məhz burada hamilə olmuşdu". (Xorenli, II, 74)

Bütün bu sadalanan faktlar bəzi erməni alimlərinin qədim Alban xaç daşlarını erkən erməni xaçkarlarına calamaq istəyinin elmilikdən uzaq bir iş olduğunu ortaya qoyur.

Erkən xaçkarlardan danışarkən ərazi amili də mütləq nəzərə alınmalıdır. Mənbələrdə haqqında bəhs edilən erməni çarlıqları heç zaman Qafqaz ərazisini əhatə etməmişdir. Bu dövlətlər müxtəlif dövrlərdə Aralıq dənizinin Şimal sahili, Şimali Fərat hövzəsi və Şərqi Anadolunu əhatə etmişdir. Ona görə də erməni alimlərinin Qafqazda nümunə üçün göstərə biləcəkləri bir erkən dövr xaçkarı belə yoxdur. Əksinə, Şərqi Anadolu ərazisindəki qədim erməni məbədlərinin ərazisi bu tip xaçqarlarla zəngir.

Orta dövr

Xaçkarların inkişaf tarixinin orta dövrü VIII əsrin birinci yarısından başlayır. Bu dövrdə həm Ermənistan, həm də Qafqaz Albaniyası Ərəb xilafətinin tərkibinə qatılır. Xəlifələr islamın yayılmasına şərait yaratmaq üçün mümkün qədər kilsələrin hüquqlarını azaltmağa çalışır. Bu dövrdə Qafqaz albanlarının böyük bir qismi islamı qəbul edir. Ermənilər isə hər cür çətinliklərə baxmayaraq öz dinlərini qoruyub saxlayırlar. Alban Apostol Kilsəsi davamçılarını itirdiyindən getdikcə zəifləməyə başlayır. Əksinə, ermənilər Erməni Qriqoryan Kilsəsi ətrafında birləşərək öz milli varlıqlarını və mədəniyyətlərini qoruyurlar. Bu dövrdə zəifləmiş Alban kilsəsinə bir zərbə də Xəlifə Əbd əl-Malikdən gəlir.

Belə ki, 705-ci ildə erməni katolikosu İlya xəlifə Əbd əl-Malikə (685–705) yalandan xəbər çatdırır ki, albanlar Bizansla əlaqəyə girərək Xilafətə qarşı çıxmaq istəyirlər, elə buna görə də diofozot məzhəbinə etiqad eləyirlər. Katolikos İlya xəlifəyə yazırdı: "Albaniyanın Bərdə taxtında əyləşmiş indiki alban katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib, öz dualarında imperatoru xatırlayır və ölkəni onun dininə inanmağa, imperatorun himayəsi altına keçməyə məcbur edir". (Kalankatlı, III, 5). Bundan sonra xəlifə Əbd əl-Malik ərəblərin hərbi-siyasi gücünə arxalanaraq, Alban katolikosluğunu İliyaya tabe etdirdi. Bu asılılıq ona gətirib çıxardı ki, eyni hüquq və mənsəbə malik olan din xadimlərindən biri digərinə tabe oldu. Yəni Alban katolikosu əlqoyman erməni katolkosundan qəbul edirdi. Bu isə ümumi iyerarxik qanunların pozulması demək idi.

Məhz bu dövrdən etibarən ermənilər Qafqaz Albaniyası ərazisinə və alban məbədlərinə ayaq açdılar. Erməni katolkoslarının təkidi ilə ümumi erməni kilsə qanunlarına əsasən Erməni Qriqoryan Kilsəsinə tabe edilmiş Alban Apostol Kilsəsində erməni dilindən və əlifbasından başqa dil və əlifbaların istifadəsi qadağan edildi. Beləliklə, tədricən alban dili (albanlar türkdilli idi) və alban əlifbası yavaş-yavaş sıradan çıxarıldı. Erməni kilsə rəhbərlərinin verdiyi qərara əsasən albandilli ədəbiyyat (bura həm dini, həm tarixi, həm də bədii ədəbiyyat daxildir) nümunələri toplanılaraq qrabar dilinə (qədim erməni dili) tərcümə edildi və orijinalları yandırıldı.

Son dövr

Xaçkarların inkişafının son dövrü XV əsrdən başlayır. Bu dövrü həm də xaçkarların yayılma dövrü kimi xarakterizə etmək mümkündür. Belə ki, XV əsrdə Şərqi Anadolu Ağqoyunlu dövlətinin tərkibində idi. Ermənilər isə artıq bütün Anadoulunun müxtəlif bölgələrinə yayılmış, hətta İstanbula kimi gedib çıxmışdılar. Buna görə də Ağqoyunlu sulatnı Uzun Həsən Bayandur ermənilərdən Osmanlı İmperiyasına qarşı istifadə etmək fikrinə düşür. Bu məqsədlə o, 1441-ci ildə Erməni Katolikosluğunu Şərqi Anadoludan Qərbi Azərbaycana (indiki Ermənistan Respublikası), Üçmüədzin (indiki Eçmiadzin) ərazisinə köçürür. Bunun qarşılığında Osmanlı sultan Fateh Sultan Mehmet 1476-cı ildə İstanbul Erməni Patriarxlığının qurulması haqqında fərman verir.

Erməni katalikosluğunun Azərbaycan ərazisinə köçürülməsi ilə erməni nəsillərinin bəzilərinin Azərbaycana köçü baş verir. Lakin bu hal kütləvi xarakter daşımır. Bu dövrdən etibarən xaçkarlar Azərbaycan ərazisində də yayılmağa başlayır. Azərbaycan ərazisində erməni kilsələri inşa edilir.

Son dövr xaçkarlarının ən müxtəlif ərazilərdəki qruplarını və nümunələrini tədqiq edən mütəcəssislər belə qərara gəlmişlər ki, artıq bu dövrdən etibarən erməni xaçkarlarının hazırlanmasında bütün alban elementləri və texnikalarından istifadə edilmişdir. Lakin mütəxəssislər üçün qədim Alban xaç daşları və erməni xaçkarlarını fərqləndirmək o qədər də çətin deyil. Belə ki, xaçkarlar alban elementlərinin tətbiq edilməsi vasitəsilə hazırlansalar da, bu elementlər xaçkarlarda sadə bəzək elementləri olmaqdan uzağa gedə bilmir. Alban xaç daşlarında isə hər bir kiçik detal fəlsəfi-mifik anlam daşımaqla kompozisiyanın bitkinliyinə xidmət edən ünsür kimi çıxış edir. Belə ki, Alban xaç daşlarında mitraist, mazdaist, şamanist və xristian fəlsəfi təfəkkürünün çuğlaşmasını izləmək mümkündür.

Erməni monoteist xristian plastikasında xaçkarlar daha yığcam nisbətlərdə yaradılırdı. Xaçkarların hündürlüyü eninə nisbətən 1,25 – dən 1,75 dəfəyə qədər artıq olurdu. Tək–tək hallarda enindən iki dəfə hündür götürülürdü. Xristian ikonoqrafiyası, müsəlman dekoru və əski dinlərin simvolikasının, xristianlıq və ya islam dininə sərbəst etiqad edən albanların xatirə əsərlərində çarpazlaşması alban xaç daşları və erməni xaçkarlarının əsas fərqləndirici xüsusiyyətlərindəndir.

Həmçinin bu dövr xaçkarlardan danışarkən onların hazırlanma materialını da nəzərə alınmalıdır. Erməni xaçkarları Alban xaç daşlarından fərqli olaraq əksər hallarda yumşaq və ovulması rahat olan tuf daşından, alban xaç daşları isə ənənəvi yerli bərk qaya daşlarından hazırlanırdı. Sadalanan bu faktlar bəzi erməni alimlərinin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdinin yenə də puç olmasından xəbər verir. Belə ki, bu gün ermənilərin Azərbaycan Respublikası, Qərbi Azərbaycan (indiki Ermənistan Respublikası) və Güney Azərbaycan ərazisində olan və tarixi XV əsrdən əvvələ gedib çıxan hansısa Azərbaycan məbədinə və həmin məbədlərdəki Alban xaç daşlarına iddia etmələri (xaçkar ad ilə) yolverilməzdir.

Son yüzillikdə Azərbaycanda məskunlaşdıqları ərazilərdə xaçkarların "kütləvi istehsalı" ilə məşğul olan ermənilər öz xaçkarlarını alban məbədlərinə yamamağa çalışıblar. Həmçinin hazırladıqları müxtəlif xaçkarları süni şəkildə Azərbaycanın müxtəlif bölgələrinə (xüsusilə Qarabağa) yerləşdirib, sonra da sözdə qədim erməni abidəsi kimi dünyaya təqdim edirlər. Erməni mənbələrinin verdiyi məlumata görə ermənilər işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarında 1800-ə yaxın bu cür "abidə" qeydə alıblar. Ümumiyyətlə, ermənilərin bu cür tarixi saxtalaşdırma hərəkətlərinə kifayət qədər misal göstərmək mümkündür.

Məsələn, 2006-cı ildə ermənilər bir qrup dünya alimləri ilə birgə Ağdam rayonu ərazisində yerləşən və Qarabağ xanlarının yay imarəti olan Şahbulaq Qıfılı saray kompleksində qədim Tiqranakert (Tarixi Tiqranakert şəhəri Böyük Ermənistanın paytaxtı olub və xarabalıqları hazırda Van şəhəri yaxınlığındadır) şəhərinin xarabalıqlarını tapmaq üçün qazıntılara başladılar. Bu qazıntılar zamanı guya saray xarabalıqları arasından əldə edilən çoxlu sayda xaçkarlar ortaya çıxarıldı. Bundan sonra müxtəlif ölkələrdən olan alimlər dərhal ekspedisiyanı tərk edərək qazıntıdan uzaqlaşdı. Çünki burada da erməni hiyləsi üzə çıxmışdı. Ən savadsız tarixçiyə belə bəllidir ki, Tiqranakert şəhərinin mövcud olduğu dövrdə hələ xristianlıq yox idi.

Saxtalaşdırmalar

Şəkillər

Beyrutda erməni xaçkarı
Kilikiyada erməni xaçkarı

Mənbələr

Dokumenti di architettura Armena Khatchar, Milano-Gingno,1969
L. Azaryan-Erməni xaçkarları,1973
D. A. Axundov-Arxitektura drevnix kultovıx soorujeniy Azerbaydjana, Bakı,1974
Fəridə Məmmədova-Qafqaz Albaniyası və Albanlar, Bakı,2006
F. İsmayılov, Ə. Ağayev-Alban mədəniyyətinə Erməni təcavüzü, Bakı,2007
M. Kalankatlı-Alban ölkəsinin tarixi, M. Qoş-Alban Salnamələri, Bakı,2007
A. Çavçavadze-Erməni alimləri və qan ağlayan daşlar, Bakı,1992
Moisey Xorenli-Ermənistan tarixi (N. O. Eminin tərcüməsində), Moskva,1893