Buxara Atalığı

Buxara atalığı və atalıq, həmçinin Böyük atalıq[1] özb. Buxoro otalig'i, Otaliq[2]) — Buxara xanlığında 1601-1753-cü illərdə Həştərxanilər sülaləsinin hakimiyyəti ilə başlayan vəzir və ali hörmətli rütbəyə bərabər tutulan dövlət vəzifəsi.[3] 1601-1753-cü illərdə mövcud olmuşdur.

Buxara Atalığı, Atalıq
özb. Buxoro otalig'i, Otaliq
Buxara xanlığı bayrağı
Buxara xanlığı bayrağı
Sonuncu Buxara Atalığı Astanakul bəySonuncu Buxara Atalığı Astanakul bəy
Sonuncu Buxara Atalığı Astanakul bəy
Rəsmi iqamətgahı Buxara şəhəri
Vəzifənin təsis tarixi 1500
Vəzifədə sonuncu Astanakul bəy

Atalıq - xanın əmisi və ya tərbiyəçisi kimi tərcümə olunur, özbək dilindən tərcümədə "atanın yerini tutmaq" deməkdir.[4] Ənənəvi olaraq bu hüquq xüsusilə hörmətli və alicənab insanlara verilirdi.[5] Bənzər bir ad (titul) - Atabəy Azərbaycanda da mövcud idi.[6]

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qızıl Ordada (1224-1483) taxtın varisinin yanında ən yüksək məmur olaraq atalıq adı xüsusilə şərəfli və hörmətli olanlara verildi. Daha sonra "atalıq" varis olan gənc sultanların hamisi və tərbiyəçisi idi.[7]

Buxara xanlığında titul[redaktə | mənbəni redaktə et]

Atalıq adı Özbək xanlığında istifadə edilmişdir (1428-1468). Əbülxeyr xanın nəvəsi - Şeybani xan tərəfindən Mavərənnəhrin fəthindən sonra Şeybani dövlətində bu titul tətbiq edildi.

Şeybanilər dövründə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Buxara xanlığında Şeybanilər dövründə Atalıq adı (1500-1601), əhəmiyyəti divanbəyi və naqibdən sonra üçüncü dövlət rütbəsi idi. Xanların vilayətlərdəki siyasəti bu vəzifəyə təyin edilmiş şəxslərin səlahiyyətlərindən asılı idi. Şahzadələri əyalətlərə - vilayətlərə hakim təyin edərək, onlara mentorlar təhkim etdilər. Şahzadələr yetkin yaşına çatana qədər dövlət işlərini idarə edən ona sadiq insanlar arasından Atalıqlar seçilirdi.[8][9] Əgər XVI-cı əsrdə Atalğın vəzifəsi yalnız bölgələrdə, vilayətlərdə iş aparmaqdan ibarət idisə, Həştərxanilər dövründə onun rolu daha da artdı.[10]

Həştərxanilər dövründə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həştərxanilər sülaləsi (1601-1753) dövründə Buxara atalığı, siyasi iyerarxiyada xandan sonra ikinci yerdə qərarlaşdı.[3] Zəif xanların hakimiyyəti dövründə əslində güc atalığın əlində cəmləşmişdi.

XVII əsrin sənədlərində Buxara atalığı ilk nazirin səlahitləri çərçivəsində çıxış etmiş və bürokratik iyerarxiyada birinci yeri tutmuşdur. Atalıq rütbəsinə təyin edildikdə, verilən şəxsə fəxri paltar və atla birlikdə bir firman göndərilirdi.

XVIII əsrdə tərtib olunmuş sıralar cədvəlinə görə, Buxara atalığı əmirliyin suvarılmasına da rəhbərlik edirdi: "Səmərqənddən Qaraqum səhrasıa qədər olan nəcib Buxara (yəni Zərəvşan) çayına rəhbərlik edirdi."[11]

Əbdüləziz xanın (1645-1680) rəhbərliyi dövründə Yalanqtuş Bahadur bu vəzifəyə paytaxt - Buxarada təyin edildi.[10]

Sübhanqulu xanın (1680-1702) hakimiyyəti illərində ən mühüm hərbi işlərə atalıq rəhbərlik edirdi və daha sonra "əmirlər əmiri" - "ül-ümər əmiri"nə çevrildi.[10]

Sübhanqulu xanın (1680-1702) rəhbərliyi altındakı ən ciddi hərbi işlərə rəhbərlik edir və daha sonra "əmirlər əmiri" - "ül-ümər miri".

Əbülfəyz xanın (1711-1747) hakimiyyəti dövründə Məhəmməd Hakim bəy böyük nüfuza sahib idi. Bütün xan oğullarının atalıqları arasında başçı kimi tanınırdı.[10].

Nadir şahın Orta Asiya yürüşü zamanı Məhəmməd Hakim bəyə Buxara xanlığında ona böyük güclər qazandıran şah diplomu verildi, ondan sonra onu “əmiri kəbir” - “böyük əmir” adlandırmağa başladılar. Buxarada əslində ikili hakimiyyət quruldu.[12]

Bəlx xanlığında titul[redaktə | mənbəni redaktə et]

Həştərxanilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə Bəlx şəhəri Buxara şəhərindən sonra xanlıqda ikinci ən vacib şəhər idi. Ümumiyyətlə, Bəlx vilayətindəki Buxara xanının valisi, xan titulu alaraq onun varisi olurdu. Çox vaxt varis çox gənc olurdu və bu vəziyyətdə əyalətdə ən yüksək atalıq rütbəsi almış bir hörmətli adam ona regent (lələ) rolunda təyin edilirdi.

XVIII əsrin əvvəllərində Bəlx atalıqları əyalətlərdə bütün hakimiyyəti ələ keçirərək, Buxara xanının ciddi şəkildə hesablaşmalı və müxtəlif güzəştlər və imtiyazlar verməli olduğu güclü feodallara çevrildi.[1] "Tarix-i Mukim-xani"də buna aid bir sıra nümunələr verilmişdir. XVIII əsrin əvvəllərində, Bəlx vilayəti, inzibati cəhətdən yalnız Herat əyalətindən Bədəxşana qədər olan Əfqan Türkistanının bölgələrini deyil, həm də Amudəryanın sağ sahili boyunca Hisara qədər olan bölgələr də tabe etdilər.[1] Həştərxanilər sülaləsi xüsusən də Şərqdə yarı müstəqil Bədəxşanla, cənubda Böyük Moğol imperiyasına həmsərhəd olan, ən böyük inzibati, hərbi və ticarət mərkəzi kimi Bəlx vilayətinə xüsusi diqqət yetirirdilər.[1]

Buxara xanlığında titul[redaktə | mənbəni redaktə et]

1740-cı ildən başlayaraq Buxara xanlığında faktiki güc Özbək qəbiləsi Manqıt, Məhəmməd Hakim bəyə (1740-1743), Məhəmməd Rəhim (1745-1753) və Danial bəyin (1758-1785) son atalıqların əlində idi. Buxara xanları tamamilə onlardan asılı düşmüşdülər. 1785-ci ildə Atalıq Danial bəyin və saxta xan Əbülqazinin ölümündən sonra böyük oğlu Şahmurad (1785-1800) əmir titulu ilə ölkəni idarə etməyə başladı. Sonradan əvvəllər səlahiyyətli hökmdar mənasına sahib olan və xanın ləyaqətindən sonra bir rütbə sayılan atalıq dərəcəsi, XIX əsrdə quşbəyi rütbəsinə qədər azalmış və əhəmiyyətini itirmişdir.

1887-ci ildə Astanaqul bəy ən yüksək rütbəni atalığı aldı. Buxaranın son əmirləri dövründə əmirlikdə Astanaqul bəydən başqa heç kim atalıq dərəcəsinə sahib olmadı. Beləliklə Astanaqul bəy tarixə son atalıq kimi düşdü.[13].

Buxara Atalıqları[redaktə | mənbəni redaktə et]

№ Atalıq Yaşadığı illər Vəzifədə olduğu illər Qeydlər
Yalanqtush Bahadur 1578—1656 1626—1656
Mahmud bəy ?—? ?—?
İbrahim bəy ?—? ?—?
Məhəmməd Rahim ?—? ?—?
Xoca Qulu bəy ?—? ?—?
Masum bəy ?—? ?—?
Xudayar bəy ?—? 1712—1716
Fərhad bəy ?—? 1716—1721
Məhəmməd Hakim bəy 1676—1743 1721—1743
Məhəmməd Rahim 1713—1758 1745—1753
Xocamyar bəy ?—? 1756—1758
Danial bəy 1720—1785 1758—1785
Şahmurad bəy 1749—1800 1785
Astanqul bəy ?—1906 1887—1906

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 3 4 "Мухаммед Юсуф Мунши. Муким-ханская история. Ташкент. АН УзССР. 1956". 2013-01-20 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-28.
  2. ↑ "[[:ru:Национальная Энциклопедия Узбекистана]], буква "O" стр.270 на узбекском языке" (PDF). 2022-05-09 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2021-07-28.
  3. ↑ 1 2 Тревер К.В., Якубовский А.Ю., Воронец М.Э.: История народов Узбекистана, том 2. Стр. 78
  4. ↑ Тревер К. В., Якубовский А. Ю., Воронец М. Э.: История народов Узбекистана, том 2. Стр. 78
  5. ↑ "Значение слова Аталык в историческом словаре". 2020-06-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-28.
  6. ↑ Atabeg // Wikipedia, the free encyclopedia (ingilis). 2016-03-01.
  7. ↑ Материалы по истории войн Золотой Орды с империей Тимура. Казань. Институт истории АН РТ. 2007
  8. ↑ "Государственное управление при Шейбанидах в Бухарском ханстве в XVI в." 2021-05-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-28.
  9. ↑ "Государственное управления при Шейбанидах". 2021-04-11 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-28.
  10. ↑ 1 2 3 4 Глава 9. ГОСУДАРСТВО И ПРАВО ШЕЙБАНИДОВ. ГОСУДАРСТВЕННОЕ УСТРОЙСТВО И ПРАВО УЗБЕКСКИХ ХАНСТВ. // История государства и права (PDF). Ташкент: Издательство Академии МВД Республики Узбекскистан. Под ред. Н.П. Азизов, Ф. Мухитдинова, М. Хамидова и др. 2016. 175. "Архивированная копия" (PDF). 2018-11-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2018-09-14.
  11. ↑ "Бухарский трактат о чинах и званиях. XVIII век". 2021-03-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-28.
  12. ↑ Мухаммед Вефа-йи Керминеги. «Тухфат-ал-хони» (Тарих Рахим — хани) ркп. ИВ АН РУ, № 16. — С. 39б—40а.
  13. ↑ "А. Г. Недвецкий. Правители Бухары". 2023-07-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-28.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]