Dağıstan ədəbiyyatı — Rusiya Federasiyasının Dağıstan Respublikasında şair və yazıçıların Dağıstan mədəniyyətinə, eləcə də dünya mədəniyyətinə bəxş etdikləri ədəbi-mədəni fikrin ən yaxşı nümunələri.
Dağıstan xalqlarının ədəbiyyatı avar, dargin, qumuq, ləzgi, lak, noqay, tabasaran, tat, həmçinin rus dillərində inkişaf edir[1].
VII əsrdən Dağıstan mədəniyyəti ərəb-müsəlman ənənəsinin təsiri altında olmuşdur[1].
X əsrdə ərəb, türk və fars dillərində dini ədəbiyyat janrları geniş yayılmağa başladı: agioqrafik abidələr ("Əbu Müslümün tarixi"), xronikalar ("Dərbəndnamə", "Dərbənd və Şirvanın tarixi"), mövludlar (Məhəmməd peyğəmbərin həyatı haqqında), nəsihətamiz əsərlər və sair[1].
XVIII əsrdən başlayaraq avar, sonralar isə başqa ədəbiyyatlarda da ərəb qrafikası əsasında yazı sistemi (əcəm) formalaşdı[1].
XVIII əsrin sonu – XI əsrin əvvəllərində nüfuzlu ərəbdilli ənənə tədricən milli dillərdə poetik yaradıcılıq ilə əvəz olundu. Bu dövrün ədəbi təmsilçilərinə misal olaraq qumuqlar Endereyli Mama Qişi, Yaxsaylı Yusif Kadi; tabasaranlar Kaluk Mirzə, Hacı Səid Zirdəqli; noqaylar Sarkınbay Krımlı, İsmayıl Majarlı; tatlar İlişayğa ben Şomoila, Livi ben MişiNaq dimu və başqalarının adlarını çəkmək olar[2]. Bu dövrdə folklorla sıx bağlı olanaşıq poeziyası geniş yayılmışdı[2].
XIX əsrin ikinci yarısında milli ədəbiyyatlar formalaşmağa başladı. Avarlar Batlaiçli Tacəddin, İnxolu Əli Hacı, Kaxab-Rosolu Mahmud; qumuq İrçi Qazaq; darginlər Omarla Batıray, Mungi Əhməd; ləzgi Yetim Emin və Kürklidən lak şairə Şazanın poeziyası sosial problemlərə diqqət yetirmələri ilə seçilirdi[2].
Nəsr janrlarının formalaşmasında Dağıstan maarifçilərinin oçerkləri əhəmiyyətli rol oynamışdır ("Qumuqun qumuqlar haqqın da hekayəsi", D. Şıxəliyev, 1848; "Laklar necə yaşayır", A. Ömərov, 1870; "Şahidin Şamil haqqında dedikləri", Hacı Əli, 1873; "Şimali Dağıstan dağlıları arasında", H. M. Əmirov, 1873; "Dağıstan adətlərindən", A. Məmmədov, 1892 və sairə)[2].
XX əsrin əvvəlləri ədəbiyyatında kəskin sosial problematika üstünlük təşkil edir, ənənəvi formanın yeniləşməsinə çağırışlar səslənirdi: qumuqlar M. Əlibəyovun 1905-ci ildə yazdığı "Qafqaz dağlarının şikayəti" poeması və N. Batırmurzayevin 1910-cu ildə yazdığı "Zavallı Həbibət" povesti və sair[2].
Dağıstanda ilk mətbəə 1902-ci ildə Temirxan-Şurada yaradılmışdır. Qumuq dilində 1917–1918-ci illərdə nəşr edilən "Tanq-Çolpan" (azərb. "Dan ulduzu") jurnalı mütərəqqi demokratik baxışların tribunası idi[2].
Lak dramaturqu və ictimai xadimi H. Səidov ilk Dağıstan dramının ("Qalayçılar", 1914) müəllifidir. Avar poeziyasının klassiki Mahmudun "Məryəm" (1915) lirik poeması müharibə mövzusunda yazılmışdır. İnqilabi dəyişikliklər mövzusu avarlar H. Sadasa, Z. Hacıyev və R. Dinmaqomayevin, lak Ə. K. Zakuyevin, ləzgi S. Stalskinin, qumuq Y. Gereyevin, dargin R. Nurovun və dargin satirasının banisi A. İminqayevin ("Mollanın zəhməti", 1934) əsərlərin də öz əksini tapırdı[2].
1930-cu illərdə roman janrı formalaşdı: R. Dinmaqomayevin "Kürk geyinmiş qəhrəmanlar" (1933), M. Y. Baxşıyevin (tat) "Balıqçılar" (1933), Ə. Fəttahovun (ləzgi) "Qırıl-mış zəncirlər"; dramaturgiya inkişaf etdi: M. Çarinov (lak), B. Malaçixanov (avar), Ə. P. Cəfərov (tabasaran), M. Şalumov və Y. Sem yonov (tat), H. Hacıbəyov (ləzgi), R. Nurov və A. Salavatov (qumuq). Bu dövr də folklordan və Dağıstan şairlərinin şeirlərindən tərcümələr edən, ilk poetik antologiyaların tərtibçisi lak Ə. M. Kapiyevin yaradıcılığı ("Daş üzərində oyma" lirik toplusu, 1940) seçilirdi[2].
Ədəbi tənqid inkişaf edirdi (H. Hacıbəyov, K. K. Sultanov və başqaları)[2].
Müharibədən sonrakı nəsrdə M. Sulimanov və M. Məhəmmədovun (avar), A. Əcəmətovun (qumuq), X. D. Avşalumovun (tat) povestləri, İ. Kərimovun (qumuq) romanları mühüm yer tuturdu[2].
Z. Hacıyev, R. M. Rəşidov (dargin) və M. Yəhyayev (qumuq) uşaq ədəbiyyatına töhfələr vermişlər[2].
Dağıstan ədəbiyyatının inkişafında yenimərhələ XX əsrin ikinci yarısında Dağıstan ədəbiyyatında ən mühüm sima olan avar R. H. Həmzətovun yaradıcılığı ilə bağlıdır[2].
XX əsrin sonlarından roman janrı (tarixi, epik, lirik-fəlsəfi və s.) intensiv inkişaf edir; mənəvi-etik problematikaya maraq artır. Yazıçılardan avarlar F. H. Əliyeva, M. H. Qairbəyova, Adallo, Ö. Şahtamanov, M. Əhmədova; darginlər R. M. Rəşidov, Ə. Əbu-Bakar, Məhəmməd Rəsul, H. M. Əliyev; qumuqlar Ə. Acıyev, Ş. Alberiyev, B. Məhəmmədov; ləzgilər İ. Hüseynov, A. U. Səidov, R. Hacıyev, A. Kardaş; laklar M. Məhəmmədov, B. Ramazanov, M. Aminov; tabasaranlar M. Şamxalov, M. Mitarov, Ş. Qazıyeva; tatlar K. Kukullu, B. Safanov, M. M. Dadaşov; noqaylar Qədriyə (K. U. Temirbulatova), İ. S. Kapayev Dağıstan ədəbiyyatının tanınmış nümayəndələridir[2].
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı, xüsusilə aşıq poeziyası Dağıstan xalqlarının ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdir. Dağıstan şair lərindən bir çoxu Azərbaycan dilində də şeirlər yaz mışdır. "Dağıstan ədəbiyyatı antologiyası", R. Həmzətovun "Seçilmiş əsərləri", "Durnalar", "Mənim Dağıstanım" (iki hissədə), B. Astemirovun "Şimşək", Ə. Əbu-Bakarın "Qar adamları" kitabları, S. Stalski, H. Sadasa, A. Qafurov, Ə. Kapiyev, T. Xürüklü, A. Salavatov, Y. Xappalayev, Ə. Süleymanov, A. Məm mədov, S. Abdullayev, R. Rəşidov, F. Əliyeva və başqaları Dağıstan şair və yazıçılarının əsərləri Azərbaycan dilində, eləcə də N. Gən cəvi, X. Şirvani, M. P. Vaqif, M. V. Vidadi, M. Ə. Sabir, N. Nərimanov, C. Cabbarlı, S. Vurğun, M. Hüseyn, S. Rüstəm, R. Rza, M. Seyidzadə və başqa Azərbaycan şair və yazıçılarının əsərləri Dağıstan dillərində nəşr edilmişdir[2].