Deneb

Deneb — Qu bürcünün α ulduzu.

Ulduz
Deneb
Müşahidə məlumatları (Dövr J2000.0)
Məsafə	1.640 işıq ili
Görünən ulduz ölçüsü (V)	1,25[1]
Bürc	Ququşu
Astrometriya
Radial sürət (Rv)	−4,9 ± 0,3 km/san[2][3]
Parallaks (π)	2,31 ± 0,32 mas[4]
Mütləq böyüklük (V)	−6,95
Xüsusiyyətləri
Ulduz təsnifatı	A2Ia[5][6][…]
Fiziki xüsusiyyətləri
Kütlə	41.756.400.000.000.000.000.000.000.000.000 kq
Radius	təq. 203 R☉
İşıqlandırma gücü	təq. 210.000 L☉
Metallığı	0,23[7]
Orbit elementləri
Digər təyinatlar 2MASS J20412592+4516491, GSC 03574-03347, HD 197345, HIP 102098, HR 7924, SAO 49941, α Cyg, ADS 14172 A, BD+44 3541, CCDM J20415+4517A, CEL 5144, FK5 777, GC 28846, GCRV 12971, HIC 102098, IDS 20380+4455 A, IRC +50337, JP11 3264, N30 4579, PLX 4935, PLX 4935.00, PMC 90-93 546, PPM 60323, RAFGL 2633, ROT 3019, TD1 27159, TYC 3574-3347-1, UBV 17953, alf Cyg, WDS J20414+4517A, uvby98 100197345, WEB 18466, 50 Cyg, TIC 195554360, AG+45 1730, ALS 11488, UBV M 25099
Verilənlər bazasında məlumat
SIMBAD	* alf Cyg
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Deneb (/ dɛnɛb /), ayrıca α CYGNE (Latinised alpha CYGNE, qısaldılmış Alpha Cyg, α Cyg) olaraq ifadə edilmişdir və Cygnus bürcünün ən parlaq ulduzudur. Görünən ulduz ölçüsü 1.25 olub, gecə səmasının 19-cu ən parlaq ulduzudur. Deneb açıq mavi rəngli ifratnəhəng olmaqla yanaşı həmçinin ən parlaq ulduzlardan biridir. Bununla birlikdə bu ulduza qədər dəqiq məsafəni (və buna görə də işılığı) təyin etmək çox çətindir; təxminən 55.000 və 196.000 dəfə Günəşin kimi parlaqdır^[8].

Denebin Yerdən uzaqlığı dəyişkəndir. Fərqli mənbələr 1600 - 3200 işiq ili arasında olduğunu irəli sürür. Qeyd etmək lazımdır ki, bu uzaqlıqdakı bir ulduzun məsafəsinin təyini parallaksı çox kiçik olduğundan olduqca çətindir. Denebin diametri Günəşinkindən 200 - 300 dəfə böyük olub parlaqlığına görə 60000 - 250000 dəfə daha parlaqdır. Bilinən ulduzların içində ən nəhənglərindəndir. Yay günlərində Azərbaycandan görünür. Veqa, Əltair və Deneb üçlükdə məşhur Yay Üçbucağı bürcünü əmələ gətirir. Ərəb sözu olan ذنب الدجاجة - toyuq quyruğu sözündən əmələ gəlmişdir və quyruq deməkdir. Şir və Balina bürclərindəki oxşar adlı ulduzlarla qarışdırılmamalıdır.

Deneb'in Yerdən uzaqlığı hələ dəqiq müəyyənləşdirilməmişdir. Hal-hazırda qəbul edilən məsafə 2,600 işıq ilidir. Bu dəyişikliyin səbəbi bu məsafənin atmosfer modelləşdirmə, ulduz təkamül modelləri, o cümlədən spektral işıqlıq diaqramı və görünən diametri birbaşa ölçülə bilməsidir. Orijinal dəqiq olmayan Hipparcos paralaks^[9][10] ölçmələri bu məsafə ilə zidiyyət təşkil etmirdi, ancaq daha sonrakı yenidən təhlilər ^[11] daha böyük parallaks və məsafənin dəyərinin yarısını verir. Hipparcos-un verdiyi məlumatlardan ^[12]  istifadə edilərək 2008-ci ildə hesablamalar aparıldı. Kosmik tozun çox olduğu mühitdə yerləşən asimmetrik, titrəşən ulduzların paralaks ölçülərinin etibarsız olduğu bilinməsinə baxmayaraq, ən mümkün uzaqlıq 1,550 işıq ili qəbul edildi. Xəta yalnız 10% -dir.

Deneb açıq mavi rəngdə olub A2Ia spektral sinfə malikdir, səth temperaturu 8500 K-dir. Denebin kütləsi 19 Günəş kütləsinə (M_៙) bərabər olduğu hesablanmışdır.

İkili yoldaş

Deneb,mümkün olan tək xətli spektroskopik qoşa kimi bilinir, belə ki, əsas ulduzdan gələn spektral xətlərin radial sürətinin periodik dəyişdiyi halda digər yoldaşında heç bir spektral xüsusiyyətlər görülmür^[13].Zamanla spektrin daha ətraflı təhlili, bunun üçün hər hansı bir dəstək tapa bilmədi^[14].

Deneb, təkamülünün ilkin mərhələsində 23 M_☉ O spektral sinifli ulduz kimi keçirib, ancaq artıq nüvəsində hidrogen yanıb qurtarıb və soyumağa və genişlənməyə başladı^[15]. Deneb'in kütlə diapozonunda yer alan ulduzlar ən parlaq qırmızı ifratnəhənglərə çevrilir və sonunda bir neçə milyon il içində nüvələri çökəcək və ifrat yeni partlaması meydana gələcək.

Bilindiyi kimi, qırmızı ifratnəhəng ulduzlar II-P tip ifrat yeni kimi tanınan ulduz kimi müəyyən kütləyə qədər genişlənir, ancaq kütlənin böyük qiymətində onlar xarici təbəqəsini itirirlər və yenidən istiləşməyə başlayırlar. İlkin kütlələrdən və kütlə itkisindən asılı olaraq onlar sarı olduqca ifrat nəhəngə və ya parlaq mavi dəyişənlərə partlaya bilərlər, ya da Ib və ya Ic tip ifrat yeni partlayandan əvvəl Wolf-Rayet ulduzlarına çevrilə bilər. Deneb hal-hazırda qırmızı ifrat nəhəng kimi inkişaf edir.

Ulduzlar ilk dəfə olaraq helium nüvəsi ətrafındakı təbəqədə olan hidrogenin yanması hesabına inkişaf edir, belə ki, karbon və oksigenin yanmağa başlaması üçün hələ kifayət qədər istilik yaranmamışdır. Konveksiya ərimə məhsullarının qarışması hesabına başlamışdır, ancaq bunlar səthdə görünmür. Post-qırmızı ifrat nəhəng ulduzlarında qırmızı ifrat nəhəng mərhələsində daha güclü konveksiya nəticəsində ərimə məhsullarının səthdə görünməsi gözlənilir.

Deneb, Yay Üçbucağı adlanan üçbucaq əmələ gətirir. Bu üçbucağın digər iki ulduzu ulduz ölçüsü 0 olan Vega bürcünün Lira ulduzu və Aquila bürcünün Altair ulduzudur. digər ikisi, Aquila bürcü Lyra və Əltair'də sıfır böyüklükdəki ulduz Vegadır. Bu meydana gəlmə, sağ üçbucağın təxminən şəkli olub Deneb, kəskin bucaqlardan birində formalaşır. Yay Üçbucağı şimali səmada özünün bir neçə parlaq ulduzları ilə tanınır. Deneb də həmçinin Qu bürcünün digər parlaq Beta (Albireo), Gamma, Delta və Epsilon Cygni ulduzları kimi Şimali Cross bürcündə asanlıqla görülə bilər. Şimali yarımkürədə Deneb, yaz axşamlarında səmada görünür. [14] Cənub yarımkürəsində, Deneb cənubda 45 °Cənub paralelində görünə bilməz; bu səbəblə o, cənub qışında Tazmanya və Cənub Yeni Zelandiyada ancaq üfüqün bir az üstündə görünür .

1. ↑ Ducati J. R. Catalogue of Stellar Photometry in Johnson's 11-color system (ing.). 2002. Vol. 2237.
2. ↑ Gontcharov G. A. Pulkovo Compilation of Radial Velocities for 35 495 Hipparcos stars in a common system (ing.). // Ast. Lett. / R. Sunyaev Nauka, Springer Science+Business Media, 2006. Vol. 32, Iss. 11. P. 759–771. ISSN 1063-7737; 1562-6873; 0320-0108; 0360-0327 doi:10.1134/S1063773706110065 arXiv:1606.08053
3. ↑ Lee O. J. Four stars having variable radial velocities (ing.). // Astrophys. J. / E. Vishniac IOP Publishing, 1910. Vol. 31. P. 176–179. ISSN 0004-637X; 1538-4357 doi:10.1086/141741
4. ↑ Leeuwen F. v. Validation of the new Hipparcos reduction (ing.). // Astron. Astrophys. / T. Forveille EDP Sciences, 2007. Vol. 474, Iss. 2. P. 653–664. ISSN 0004-6361; 0365-0138; 1432-0746; 1286-4846 doi:10.1051/0004-6361:20078357 arXiv:0708.1752
5. ↑ Morgan W. W., Roman N. G., Morgan W. W., Roman N. Revised Standards for Supergiants on the System of the Yerkes Spectral Atlas (ing.). // Astrophys. J. / E. Vishniac IOP Publishing, 1950. Vol. 112. P. 362–364. ISSN 0004-637X; 1538-4357 doi:10.1086/145351
6. ↑ Morgan W. W., Keenan P. C., Morgan W. W., Keenan P. C. Spectral Classification, Spectral classification (ing.). // Annu. Rev. Astron. Astrophys. / S. Faber, E. v. Dishoeck, R. Kennicutt, L. Goldberg, G. Burbidge, R. Blandford Annual Reviews, 1973. Vol. 11, Iss. 1. P. 29–50, 29. ISSN 0066-4146; 1545-4282 doi:10.1146/ANNUREV.AA.11.090173.000333
7. ↑ Luck R. E. Parameters and abundances in luminous stars (ing.). // Astron. J. / J. G. III, E. Vishniac NYC: IOP Publishing, AAS, University of Chicago Press, AIP, 2014. Vol. 147, Iss. 6. P. 137. ISSN 0004-6256; 1538-3881 doi:10.1088/0004-6256/147/6/137
8. ↑  Chesneau, O.; Dessart, L.; Mourard, D.; Bério, Ph.; Buil, Ch.; Bonneau, D.; Borges Fernandes, M.; Clausse, J. M.; Delaa, O.; Marcotto, A.; Meilland, A.; Millour, F.; Nardetto, N.; Perraut, K.; Roussel, A.; Spang, A.; Stee, P.; Tallon-Bosc, I.; McAlister, H.; Ten Brummelaar, T.; Sturmann, J.; Sturmann, L.; Turner, N.; Farrington, C.; Goldfinger, P. J. (2010). "Time, spatial, and spectral resolution of the Hα line-formation region of Deneb and Rigel with the VEGA/CHARA interferometer". Astronomy and Astrophysics. 521: A5. Bibcode:2010A&A...521A...5C. arXiv:1007.2095 . doi:10.1051/0004-6361/201014509.
9. ↑ Perryman, M. A. C.; Lindegren, L.; Kovalevsky, J.; Hoeg, E.; Bastian, U.; Bernacca, P. L.; Crézé, M.; Donati, F.; Grenon, M.; Grewing, M.; Van Leeuwen, F.; Van Der Marel, H.; Mignard, F.; Murray, C. A.; Le Poole, R. S.; Schrijver, H.; Turon, C.; Arenou, F.; Froeschlé, M.; Petersen, C. S. (1997). "The Hipparcos Catalogue"."The Hipparcos Catalogue". Astronomy and Astrophysics. 323: L49–L52. Bibcode:1997A&A...323L..49P
10. ↑ Perryman, M. (2010). The Making of History's Greatest Star Map.  Springer-Verlag. ISBN 978-3-642-11601-8. doi:10.1007/978-3-642-11602-5 Arxivləşdirilib 2023-07-07 at the Wayback Machine
11. ↑ van Leeuwen, F. (2009). "The Hipparcos catalog". Astronomy and Astrophysics. 500: 505–506. Bibcode:2009A&A...500..505V. doi:10.1051/0004-6361/200912202.
12. ↑ Maíz Apellániz, J.; Alfaro, E. J.; Sota, A. (2008). "Accurate distances to nearby massive stars with the new reduction of the Hipparcos raw data". 0804: 2553. Bibcode:2008arXiv0804.2553M. arXiv:0804.2553  astro-ph Arxivləşdirilib 2019-12-01 at the Wayback Machine
13. ↑    Lucy, L. B. (1976). "An analysis of the variable radial velocity of alpha Cygni".Astrophysical Journal. 206: 499. Bibcode:1976ApJ...206..499L. doi:10.1086/154405 Arxivləşdirilib 2023-07-07 at the Wayback Machine
14. ↑ Lucy, L. B. (1976). "An analysis of the variable radial velocity of alpha Cygni". Astrophysical Journal. 206: 499. Bibcode:1976ApJ...206..499L. doi:10.1086/154405 Arxivləşdirilib 2023-07-07 at the Wayback Machine.
15. ↑ Schiller, F.; Przybilla, N. (2008).  "Quantitative spectroscopy of Deneb". Astronomy & Astrophysics. 479 (3): 849–858. Bibcode:2008A&A...479..849S. arXiv:0712.0040 . doi:10.1051/0004-6361:20078590.