Əltair

Əltair — Qartal Bürcünün α ulduzu Alpha Aquila (α Aquila, qısaldılmış Alpha Aql, α Aql) olaraq da adlandırılan Əltair (/ æltɛər, -taɪər, æltɛər, -taɪər /) Qartal bürcünün ən parlaq ulduzu və gecə səmasının 12-ci parlaq ulduzudur. Əltairin adı da, çoxu parlaq ulduz kimi ərəb dilindən gəlir. "El Tayr" Ərəb dilində quş mənasını verər və qərb dillərinə Əltair olaraq keçmişdir. Bizdəki "Təyyar" adı da, eyni kökdendir (tay) və "uçan, uçucu" kimi mənalara gəlir. Eyni şəkildə təyyarə üçün köhnədən istifadə "Təyyar" sözü də Əltair adı ilə əlaqəlidir. Hal-hazırda G- buludu yaxınlığında ulduzlararası bulud kimi taninan qaz toz yığımından ibarətdir.[6][7] Əltair A spektral sinfin baş ardıcıllıq ulduzudur, görünən ulduz ölçüsü 0,77-dir və Yay Üçbucağı bürcünün təpə nöqtəsindən biridir (digər ikisi isə Deneb və Vega-dır).[8][9][10] Günəşdən 16.7 işıq ili (5.13 parsek) məsafədədir və gözlə görünən ən yaxın ulduzlardan biridir.[11]

Ulduz
Əltair
Müşahidə məlumatları
(Dövr J2000.0)
Məsafə 17 işıq ili
Görünən ulduz ölçüsü (V) 0,76[1]
Bürc Qartal
Astrometriya
Radial sürət (Rv) −26,6 ± 0,4 km/san[2]
Parallaks (π) 194,95 ± 0,57 mas[3]
Mütləq böyüklük (V) 2,22
Xüsusiyyətləri
Ulduz təsnifatı A7Vn[4]
Dəyişən Delta Scuti[d]
Fiziki xüsusiyyətləri
Kütlə 3.380.280.000.000.000.000.000.000.000.000 kq
Radius 1,7 R☉
İşıqlandırma gücü 10,7 L☉
Metallığı 7,94[5]
Orbit elementləri
Digər təyinatlar
SAO 125122, 2MASS J19504698+0852060, GSC 01058-03399, HD 187642, HIP 97649, HR 7557, IRAS 19483+0844, GJ 768, α Aql, ADS 13009 A, 1ES 1948+08.7, 1RXS J195047.0+085159, ASCC 1075038, BD+08 4236, CCDM J19508+0852A, FK5 745, GC 27470, GCRV 12193, HIC 97649, IDS 19459+0836 A, IRC +10441, JP11 3142, LFT 1499, LHS 3490, LSPM J1950+0852, LTT 15795, N30 4388, NLTT 48314, NSV 24910, PLX 4665, PLX 4665.00, PMC 90-93 530, PPM 168779, RAFGL 2463, ROT 2857, TD1 25537, TYC 1058-3399-1, UBV 16885, uvby98 100187642, alf Aql, WDS J19508+0852A, Zkh 297, Ci 20 1169, PM 19484+0844, WEB 17173, 53 Aql, TIC 70257116, AG+08 2636, UBV M 24205
Verilənlər bazasında məlumat
SIMBAD * alf Aql
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Əltair ulduzu ekvatorda təxminən 286 km/s sürətlə fırlanır.[12] Palomar Testbed Interferometer ilə edilən bir işdə, Əltairin sferik olmadığı, ancaq yüksək fırlanma sürətinə görə qütblərdə yastı olduğu ortaya çıxmışdır.[13]

Terminalogiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Α Aquila (Alfa Aquilae'ye Latinized) ulduzun Bayer adıdır. Ənənəvi Əltair adı orta əsrlərdən bəri istifadə edilməkdədir. Ərəb dilində ifadə olan النسر الطائر, al-nəsr əl-ṭā'ir'in ("uçan qartal") mənasıdır. 2016-ci ildə Beynəlxalq Astronomiya İttifaqı, ulduzların adlarını kataloqlaşdırılması və Standartlaşdırma üçün Ulduz adları üzərinə bir Əmək Qrupu (WGSN)[14] təşkil etdi. WGSN'nin İyul 2016'daki ilk bülletenində WGSN tərəfindən təsdiqləndi və IAU Ulduz adları kataloquna daxil oldu.[15]

Xüsusiyyətləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Beta Aquila və Gamma Aquilae'nin yanaşı Əltair, bəzən Aquila ailəsi və ya Aquila'nın Diski [16] kimi bilinən tanınmış ulduz xəttini təşkil edir.

Əltair A spektar sinifli baş ardıcıllıq ulduzu olub, kütləsi və işıqlığı təxminən 1,8 M๏ və 11 L๏ -nə bərabərdir.[17][18] Əltair ulduzu yüksək fırlanma sürətinə malikdir; təxminən 9 saatlıq bir fırlanma perioduna malikdir.[18] Müqayisə üçün Günəş ekvatorunun tam fırlanması üçün tələb olunan 25 gündən az müddət tələb edir. Bu sürətli fırlanma qüvvələri onun ekvatorial diametrinin qütb diametrindən 20% çox olduğunu təyin edir.[19]

Müstəvisi və səth temperaturu.

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Altair'in bucaq diametri, 1960-cı illərdə Narrabri Rəsədxanasında R. HANBURY Brown və yoldaşları tərəfindən interferometrik ölçmələr vasitəsilə hesablanmışdır. Bucaq diametri 3 milli san[20] olaraq tapıldı.

Nəzəriyyə görə, Əltairin sürətli fırlanması nəticəsində ekvatorda səthin ağırlıq qüvvəsinin təcili və effektiv temperatur daha aşağı olmasına, ekvatorun qütblərə nəzərən daha az parlaq olmasına səbəb olur.

Əltair birbaşa görüntünün əldə edildiyi bir neçə ulduzdan biridir.[21] 2006 və 2007-ci ildə J.D. Monnieri və yoldaşları, CHARA dizi interferometrində MIRC aləti ilə edilən 2006 infraqırmızı müşahidələrdən Əltair səthinin bir görünüşünü istehsal etdilər; Günəşdən başqa hər hansı bir ana ulduzunun səthi ilk dəfə göstərildi. Saxta rəng görüntüsü 2007-ci ildə nəşr olundu. Ulduzun ekvatorial radiusunun 2.03 Günəş radiusuna və qütb radiusu 1.63 Günəş radiusu olduğu-ulduzun radiusu qütbdən ekvatora qədər 25% artır.[12] Qütb oxu Yerdən baxış şüasına qədər 60° meyl əmələ gətirir.[22]

Quruluşu

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu sürət səbəbiylə ulduzun ekvatoru olduqca qabarıqdır və yüngülcə yumurtaya bənzər bir sferik quruluşdadır. Yəni, diametrini ekvatorda ölçəndə 2 Günəş diametri taparkən, qütblərdən ölçdükdə 1.6 Günəş diametri olduğunu görərsiniz. Ulduzun nə üçün bu qədər sürətli fırlandığını bilinməməklə birlikdə, bu yumurta formalı şəkli ulduzun həyatını əhəmiyyətli şəkildə təsir edir. Elə ki, ulduzun ekvator bölgəsindəki səth istiliyi (yayılmadan ötəri) qütblərindən təxminən min dərəcə daha aşağıdır.

Eyni zamanda bu fırlanma sürəti ulduzun həyat müddətinə də ciddi sürətdə təsir edir. Mərkəzi təcilin təsiri ilə xaricə doğru sovrulan ulduzun layları, nüvənin üzərindəki təzyiqin azalmasına və ulduzun nüvəsində nüvə reaksiyalarının daha yavaş reallaşmasına səbəb olur. Bu da, ulduzun özüylə eyni kütlədəki digər ulduzlardan daha uzun yaşayacağı mənasını verir.

Əltair, Günəş kimi təkli bir ulduzdur və bilinən bir həyat yoldaşı yoxdur. Bu kütlədəki A spektarl sinifli bir ulduzun anakol mərhələsində keçirə biləcəyi müddət təxminən 1.5 milyard ildir və Əltair bu müddətin təxminən 1 milyard ilini onsuz yaşayıb bitirmiş vəziyyətdədir. Ancaq, yuxarıda izah etdiyimiz sürətli fırlanması səbəbiylə, təxminən 1 milyard il daha həmin mərhələdə qalması gözlənilir.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Ducati J. R. Catalogue of Stellar Photometry in Johnson's 11-color system (ing.). 2002. Vol. 2237.
  2. ↑ Gontcharov G. A. Pulkovo Compilation of Radial Velocities for 35 495 Hipparcos stars in a common system (ing.). // Ast. Lett. / R. Sunyaev Nauka, Springer Science+Business Media, 2006. Vol. 32, Iss. 11. P. 759–771. ISSN 1063-7737; 1562-6873; 0320-0108; 0360-0327 doi:10.1134/S1063773706110065 arXiv:1606.08053
  3. ↑ Leeuwen F. v. Validation of the new Hipparcos reduction (ing.). // Astron. Astrophys. / T. Forveille EDP Sciences, 2007. Vol. 474, Iss. 2. P. 653–664. ISSN 0004-6361; 0365-0138; 1432-0746; 1286-4846 doi:10.1051/0004-6361:20078357 arXiv:0708.1752
  4. ↑ Gray R. O., Corbally C. J., Garrison R. F., McFadden M. T., Robinson P. E. Contributions to the Nearby Stars (NStars) Project: Spectroscopy of Stars Earlier than M0 within 40 Parsecs: The Northern Sample. I (ing.). // Astron. J. / J. G. III, E. Vishniac NYC: IOP Publishing, AAS, University of Chicago Press, AIP, 2003. Vol. 126, Iss. 4. P. 2048–2059. ISSN 0004-6256; 1538-3881 doi:10.1086/378365 arXiv:astro-ph/0308182
  5. ↑ Luck R. E. Abundances in the Local Region II: F, G, and K Dwarfs and Subgiants (ing.). // Astron. J. / J. G. III, E. Vishniac NYC: IOP Publishing, AAS, University of Chicago Press, AIP, 2016. Vol. 153, Iss. 1. 19 p. ISSN 0004-6256; 1538-3881 doi:10.3847/1538-3881/153/1/21 arXiv:1611.02897
  6. ↑ "Our Local Galactic Neighborhood" NASA
  7. ↑ Gilster, Paul (2010-09-01). "Into the Interstellar Void" Arxivləşdirilib 2016-04-14 at the Wayback Machine. Centauri Dreams. Retrieved 2017-03-26.
  8. ↑  NAME ALTAIR -- Variable Star of delta Sct type Arxivləşdirilib 2022-06-23 at the Wayback Machine, database entry, SIMBAD. Accessed on line November 25, 2008.
  9. ↑  Altair Arxivləşdirilib 2010-06-19 at the Wayback Machine, entry, The Internet Encyclopedia of Science, David Darling. Accessed on line November 25, 2008.
  10. ↑  Summer Triangle Arxivləşdirilib 2010-06-14 at the Wayback Machine, entry, The Internet Encyclopedia of Science, David Darling. Accessed on line November 26, 2008.
  11. ↑ Hoboken, Fred Schaaf (2008). The brightest stars : discovering the universe through the sky's most brilliant stars. New Jersey: John Wiley & Sons, Inc. p. 194. ISBN 978-0-471-70410-2. OCLC 440257051.
  12. ↑ 1 2 Monnier, J, D,; Zhao, M; Pedretti, E; Thureau, N; Ireland, M; Muirhead, P; Berger, J. P.; Millan-Gabet, R; Van Belle, G; Ten Brummelaar, T; McAlister, H; Ridgway, S; Turner, N; Sturmann, L; Sturmann, J; Berger, D (2007). "Imaging the surface of Altair". Science. 317 (5836): 342–345. Bibcode:2007Sci...317..342M. PMID 17540860 Arxivləşdirilib 2019-10-06 at the Wayback Machine. doi:10.1126/science.1143205. See second column of Table 1 for stellar parameters.
  13. ↑ Belle, Gerard T. van; Ciardi, David R.; Thompson, Robert R.; Akeson, Rachel L.; Lada, Elizabeth A. (2001). "Altair's Oblateness and Rotation Velocity from Long-Baseline Interferometry". The Astrophysical Journal. 559 (2): 1155–1164. Bibcode:2001ApJ...559.1155V. ISSN 0004-637X Arxivləşdirilib 2009-09-08 at the Wayback Machine. doi:10.1086/322340.
  14. ↑  IAU Working Group on Star Names (WGSN)" Arxivləşdirilib 2019-03-30 at the Wayback Machine. Retrieved 22 May 2016.
  15. ↑ IAU Catalog of Star Names" Arxivləşdirilib 2018-07-07 at the Wayback Machine. Retrieved 28 July 2016.
  16. ↑ p.190, Schaaf 2008
  17. ↑ Monnier, J. D.; Zhao, M; Pedretti, E; Thureau, N; Ireland, M; Muirhead, P; Berger, J. P.; Millan-Gabet, R; Van Belle, G; Ten Brummelaar, T; McAlister, H; Ridgway, S; Turner, N; Sturmann, L; Sturmann, J; Berger, D (2007). "Imaging the surface of Altair". Science. 317 (5836): 342–345. Bibcode:2007Sci...317..342M. PMID 17540860 Arxivləşdirilib 2019-10-06 at the Wayback Machine. doi:10.1126/science.1143205. See second column of Table 1 for stellar parameters. 
  18. ↑ 1 2  Resolving the Effects of Rotation in Altair with Long-Baseline Interferometry, D. M. Peterson et al., The Astrophysical Journal 636, #2 (January 2006), pp. 1087–1097, doi:10.1086/497981, 
  19. ↑ Monnier, J. D.; Zhao, M; Pedretti, E; Thureau, N; Ireland, M; Muirhead, P; Berger, J. P.; Millan-Gabet, R; Van Belle, G; Ten Brummelaar, T; McAlister, H; Ridgway, S; Turner, N; Sturmann, L; Sturmann, J; Berger, D (2007). "Imaging the surface of Altair". Science. 317 (5836): 342–345.Bibcode:2007Sci...317..342M. PMID 17540860 Arxivləşdirilib 2019-10-06 at the Wayback Machine. doi:10.1126/science.1143205. See second column of Table 1 for stellar parameters.
  20. ↑ The stellar interferometer at Narrabri Observatory-II. The angular diameters of 15 stars, R. Hanbury Brown, J. Davis, L. R. Allen, and J. M. Rome, Monthly Notices of the Royal Astronomical Society 137 (1967), pp. 393–417, Bibcode: 1967MNRAS.137..393H
  21. ↑ Gaz ing up at the Man in the Star? Arxivləşdirilib 2012-10-11 at the Wayback Machine, Press Release 07-062, National Science Foundation, May 31, 2007. Accessed on line November 25, 2008
  22. ↑ Robrade, J.; Schmitt, J. H. M. M. (April 2009), "Altair - the "hottest" magnetically active star in X-rays", Astronomy and Astrophysics, 497 (2): 511–520, Bibcode:2009A&A...497..511R, arXiv:0903.0966 , doi:10.1051/0004-6361/200811348.