Dersim qətliamı

Dersim üsyanı 1937–1938-ci illərdə Dersimdə, mərkəzi Türk hökuməti ilə bəzi Dersim tayfaları arasında bölgənin hakimiyyəti ilə əlaqədar mübahisələr nəticəsində baş verən hadisələr. Dersimdə (Tunceli, Erzincan, Elazığ, Sivas, Malatya və Bingöl illərinin bir hissəsi)^[5] qəbilə üsyanı nəticəsində mütləq dövlət hakimiyyətini təmin etmək üçün Türk Silahlı Qüvvələri tərəfindən tayfalara qarşı əməliyyat təşkil edildi. Üsyançıların əksəriyyəti 1920-ci ildə Sivasın Zara və İmranlı bölgələrinə sığınan üsyançılardan ibarət idi.^[6][7][8] Əməliyyat nəticəsində bəzi mənbələrə görə bölgədə yaşayan 13.160 nəfər və 110 əsgər öldü və təxminən 12 min nəfər məcburən köçməli oldu.^[4]

Dersim üsyanları
Zaza üsyanları
Seyid Rzanın təslim olduğu gecədə gündüz yayımlanan Axşam qəzetindəki başlıqdan,1937
Tarix	20 mart 1937 - noyabr 1937 2 yanvar 1938 - dekabr 1938
Yeri	Dersim (bu gün Tuncəli, Kəmax, Kəmaliyə, Rəfahiyə, Ərzincanın mərkəzi, Kığı, Ərəbgir and Keban [1])
Nəticəsi	Üsyan yatırıldı. Türk Silahlı Qüvvələri Dersimdə yenidən hakimiyyətini bərpa etdi. Seyid Rza da daxil olmaqla altı nəfər edam edildi. Dersimlilərin bir qismi məcburi köçürüldü.
Münaqişə tərəfləri
Türkiyə Dersim tayfaları
Komandan(lar)
Mustafa Kamal Atatürk İsmət İnönü Cəlal Bayar Fevzi Çaxmaq Kazım Orbay Abdullah Alpdoğan Qalib Dəniz Kamal Ərgüdan İsmayıl Haqqı Tekçə Şəmsi Ərkuş Seyid Rza   Əlişir  Kamər Ağa (Yusufan) Cəbrayıl Ağa Kamər Ağa (Haydaran)
Tərəflərin qüvvəsi
50.000 əsgər 6.000-7.500[2][3]
İtkilər
110[4] İtənlər: 13.160[4] Məcburi köçürülənlər: 11.818[4]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Koçkiri üsyanı yatırıldıqdan sonra Sivasın Zara və İmranlı bölgələrindən Dersimə çəkilən üsyançılar bölgədə təşkilatlanmaya başladılar.^[6][7] Bəzi Dersim tayfalarının təşkilatlanması qəbul olunsa da, Koçkiri üsyanının liderlərinə verilən əfv nəticəsində, Əlişir xaricində digər təşkilat üzvləri təslim oldular, Dersim bölgəsində qalanların əhəmiyyətli üsyan hərəkatına qarışmadığı bildirildi.^[7] Ancaq əvvəllər hökumətlə əlaqələr quran Seyid Rıza, Koçkirlilərin ona sığınması nəticəsində hökumətlə arası pozulmuşdu.^[7]

Bölgə istər coğrafi qurluşuna görə, istərsə mərkəzdən uzaqlığına görə mərkəzi hakimiyyətin tam qurula bilmədiyi və feodal əlaqələrinin güclü olduğu quruluşda idi. Bu baxımdan Osmanlı dövründə bölgədə bir çox qiyam baş vermişdir. Bölgədəki Dersim qiyamları adlanan qiyamlar arasında Osmanlı dövründəki son üsyan 1916-cı ildə Birinci dünya müharibəsi dövründə baş vermişdi. Dövrün daxili işlər nazirlərindən biri Şükrü Kaya, 1876-cı ildən bəri bölgədə 11 hərbi əməliyyat həyata keçirildiyini;Bölge gerek coğrafi yapısı, gerekse merkeze uzaklığı nedeniyle merkezî otoritenin tam sağlanamadığı, ağalık tarzı feodal bağların kuvvetli olduğu bir yapıdaydı.^[9] Bunun üzərinə, bir həll yolu əldə edilmədiyini bildirərək bölgənin bu sahədəki tarixini ortaya qoyur. Ayrıca Kaya tərəfindən hazırlanan hesabata görə; Dersim 91 tayfa arasında bölünür. Bölgənin vəziyyətindən xəbərdar olan Türkiyə hökuməti, bölgənin, xüsusilə Dersim bölgəsinin inkişafı və sosial-iqtisadi inkişafı üçün axtarışlara başladı. Bu vəsiləylə İsmət İnönü 1935-ci ildə Şərqi Anadolu bölgəsinə səyahət etdi və bu səfərdən sonra "Şərq Səyahəti hesabatı, 1935" adlı hesabat hazırladı. Bu hesabata görə; Suriyadakı Fransız qəyyumluq idarəsi Türkiyəyə qarşı siyasət yürüdür və müxtəlif bölgələrdəki tayfaları silahlandırırdı. 10 dekabr 1936-cı ildə, dövrün İqtisadiyyat naziri Cəlal Bayar, Şərq əyalətlərinin yetərincə dövlət nəzarəti altında olmadığını, bölgədə böyük iqtisadi problemlərin olduğunu və keçmiş hökumətlərin yalnız ağalar və şeyxlər vasitəsi ilə insanlara təsir edə biləcəyini bildirən şərq hesabatı hazırladı. Baş Qərargah rəisi Fevzi Çaxmaq və mülki müfəttişlər oxşar hesabatlar hazırladılar. Bunun üzərinə 8. Türkiyə hökuməti; həm bölgədə təsirli ictimai asayişi təmin etməyə, həm də insanların inkişafı üçün səylərə başlamağa qərar verdi. Digər tərəfdən, xüsusən Seyid Rızanın təsiri altında olan tayfalar hökumətin cəhdindən narahat oldular və 21 mart 1937-ci il gecəsində Harçiq dərəsi üzərindəki körpünü yandırdılar və üsyan etdilər.^[10][11][12]

Bəzi rəvayətlərə görə Dersimin Yusufan tayfasından silahlarını toplamağa gələn bir qrup əsgər orada bir qadına təcavüz edir. Keçmiş milis komandiri Kamər Ağa, hadisədə iştirak edən əsgərin ona təhvil verilməsini və ya cəzalandırılmasını tələb etdi. Təslim edilməyincə, bir qrup Harçiq körpüsünü yandırdı. Polkovnik İsmayıl Haqqı Tekçə körpünün vəziyyətini görmək üçün gəldi. İddialara görə, Fındıq Ağa İsmayıl Haqqı Tekçenin üstünə sıçrayaraq onu yaraladı. Üzərinə atıldıqdan sonra "Mən Fındıq Ağayam, insanı belə yıxarlar" dedi. Bəzi iddialara görə, vuran edən Fındıq Ağa deyil, Milan adlı bir yunan kəndlisi idi. Qəsdən adından istifadə edərək hadisələri böyütməyə və təhrik etməyə çalışılmışdı. Fındıq Ağanın adı bundan başqa heç bir hadisədə çəkilmir. Kamər Ağa ifadəsində dövlətə qarşı qiyam qaldırmadıqlarını bildirdi. Kamər Ağa, kəndi mühasirəyə alan və üsyançıların təslim edilməsini istəyən polkovnikə cavab olaraq; "Komandir, bu namusa təcavüz cəhdidir. Dövlətə qarşı üsyan deyil. Sizdə onun yerində olsaydınız, eyni şeyi edərdiniz. Körpüdəki ziyanı düzəltməyə hazırıq, amma arvadını qoruyan və arvadını müdafiə edən bir gənci təhvil vermək mənim üçün mümkün deyil." Kamər Ağa lazımlı şəxsin qaçmasından sonra təslim oldu və daha sonra Fındıq Ağadan təslim olmasını istədi. Fındıq Ağa (və ya Fındıq Hafiz) təslim olduqdan sonra İsmayıl Haqqı Tekçə onu vurmasınsəbəbiylə edam edildi.