Elektrik avtomobili

1943-cü il istehsalı olan elektrik yük maşını (İsveç)

Elektrik avtomobili — elektrik enerjisi ilə işləyən bir və ya bir neçə mühərrikdən ibarət avtomobil. İlk praktiki elektrik avtomobili 1880-ci illərdə istehsal edilmişdir.[1][2] Elektrik avtomobilləri 19-cu əsrin axırları və 20-ci əsrin əvvəlləri populyar olsa da, daxili yanma mühərriklərinin inkişafı və kütləvi ucuz benzin istehsalı elektrik avtomobillərinin istifadəsinin azalmasına səbəb olmuşdur. 

2008-ci ildən etibarən batareyaların inkişafı, neft qiymətlərinin daha da bahalaşma qayğıları və havaya buraxılan zəhərli qazların azaldılması istəyi elektrik avtomobillərinin istehsalında yeni bir dalğa yaratmışdır.[3] Çoxlu ölkə və yerli hökumətlər elektrik maşınlarının kütləviləşməsi üçün güzəştli kreditlər, vergi güzəştləri və s tətbiq etməyə başlamışdır[4].

Daxili yanma mühərrikləri ilə işləyən avtomobillərlə müqayisədə elektrik avtobilləri daha az səs çıxarır. Çox ölkədə neft idxal edildiyi üçün elektrik avtomobilləri neft idxalının azaldılmasına gətirib çıxaracaq. 

Elektrik avtomobillərinin əsas problemlərindən biri yenidən elektrik qidalanmasının çox uzun müddət çəkməsidir. batareyaların baha olması, elektrik avtomobillərinin digər avtomobillərdən baha olmasına gətirib çıxarır, amma hal-hazırda batareya qiymətlərində eniş müşahidə olunur. Bundan başqa sürücülər növbəti mənzilə çatana qədər batareyanın tamami ilə bitməsindən qorxurlar. 

2015-ci ilin dekabr ayına olan məlumata görə 30-dan çox elektrik avtomobili modeli mövcuddur. 2016-cı ilin sentyabr ayına olan məlumata görə elektrik avtomobillərinin qlobal satış sayısı 1 milyon ədədi keçmişdir.[5]

İqtisadi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Alış qiyməti

[redaktə | mənbəni redaktə et]
2011-ci ilə qədər elektrik avtomobillərinin qiyməti.
2012-ci ilə qədər olan qiymətlər.
2015-ci ilə qədər olan qiymətlər.
2017-ci ilin əvvəlinə qədər olan qiymətlər.

Performans

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sürətlənmə və sürətləndirici qurğunun dizaynı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Çox istifadə olunan döşəmədə batareya dizaynı və bir və ya hər iki oxda bir motor olan tipik "skeytbord" düzümü

Elektrik mühərrikləri yüksək güc-çəki nisbətləri təmin edə bilir. Batareyalar bu mühərrikləri dəstəkləmək üçün lazım olan elektrik cərəyanını təmin etmək üçün dizayn edilir. Elektrik mühərrikləri sıfır sürətə qədər düz bir tork əyrisinə malikdir. Sadəlik və davamlılıq üçün əksər elektrik avtomobilləri sabit nisbətli sürət qutularından istifadə edir və mufta olmur.

Bir çox elektrikli avtomobil ortalama içdən yanmalı avtomobillərə görə daha sürətli sürətlənməyə malikdir, bunun səbəbi əsasən sürət qutusunun daha sədə və az hissədən ibarət olması sürtünmə itkilərinin azaldılması və elektrik mühərrikinin maksimum gücü daha təz əldə edə bilməsindən qaynaqlanır . Bununla belə, bəzi elektrikli maşınlar zəif mühərrik səbəbindən aşağı sürətə malik ola bilər.

Elektrikli nəqliyyat vasitələri də hər təkər qovşağında və ya təkərlərin yanında motordan istifadə edə bilər, bu nadirdir, lakin daha təhlükəsiz olduğu iddia edilir.[6] Oxa, diferensial və ya transmissiyaya malik olmayan elektrik nəqliyyat vasitələri daha az ötürmə inersiyasına malik ola bilər. Bəzi birbaşa cərəyan mühərriki ilə təchiz edilmiş drag-racer tipli elektrikli maşınlar maksimum sürəti artırmaq üçün sadə iki pilləli mexaniki ötürücülərə malikdir.[7] Konsept elektrik superkarı Rimac Concept One 0-dan 97 km/h 2,5 saniyəyə gedə biləcəyini iddia edir. Tesla isə idda edirki, qarşıdan gələn Tesla Roadster-in sürəti 0-dan 97 km/h 1,9 saniyədə çatır

[8]

Terminologiya

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Elektrikli avtomobil" termini adətən xüsusi olaraq akkumulyatorlu elektrik nəqliyyat vasitələrinə (BEVs) və ya tam elektrik avtomobillərinə, elektrik şəbəkəsinə qoşulub yenidən doldurulan akkumulyator paketinə malik olan bir növ elektrik nəqliyyat vasitəsinə (EV) deyilir və avtomobildə yığılan elektrik təkərlərin hərəkətini təmin edən yeganə enerji mənbəyidir. Termin ümumiyyətlə magistral yollarda hərəkət edə bilən avtomobillərə aiddir, lakin sadəcə ictimai yollarda hərəkət etməyə icazə verilən çəki, güc və maksimum sürət baxımından məhdudiyyətləri olan aşağı sürətli elektrik nəqliyyat vasitələri də vardır. Bunlar ABŞ- da Neighbourhood Electric Vehicles (NEVs) kimi təsnif edilir[9] və Avropada elektrik motorlu kvadrisikllər kimi təsnif edilir.[10]

Tarix

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: Elektrikli maşınların tarixi

Erkən inkişaflar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Robert Anderson çox vaxt 1832–1839-cu illər arasında ilk elektrik avtomobilini icad etmiş kimi tanınır

Sonrakı eksperimental elektrik avtomobillər 1880-ci illərdə ortaya çıxdı:

  • 1881-ci ildə Qustav Trouvé Paris beynəlxalq sərgisində elektrik avtomobilini təqdim etdi.
  • 1884-cü ildə, Ford Model T- dən 20 il əvvəl, Tomas Parker Vulverhemptonda özünün xüsusi dizaynlı yüksək tutumlu təkrar doldurulabilən batareyalarından istifadə edərək elektrik avtomobili düzəltdi, baxmayaraq ki, yeganə sübut 1895-ci ilə aid bir fotoşəkildir[11]
  • 1888-ci ildə alman Andreas Flocken bəziləri tərəfindən ilk "əsl" elektrik avtomobili kimi qəbul edilən Flocken Elektrowagen-i dizayn etdi.[12]

Elektrik, 19-cu əsrin sonu və 20-ci əsrin əvvəllərində avtomobillərin hərəkəti üçün üstünlük verilən üsullardan biri idi, o dövrün benzinlə işləyən avtomobillərinin əldə edə bilmədiyi rahatlıq səviyyəsini və işləmə asanlığını təmin edirdi.[13] Elektrikli avtomobil sayı 20-ci əsrin əvvəllərində təxminən 30.000 nəqliyyat vasitəsinə çatdı.

1897-ci ildə elektrik avtomobilləri ilk dəfə Britaniyada və ABŞ-də taksi kimi kommersiya məqsədli istifadə edildi. Londonda Walter Berseyin elektrik kabinləri, taksilərin atlı olduğu bir vaxtda kirayə verilən ilk özüyeriyən avtomobillər idi.[14] Nyu Yorkda Electrobat II dizaynına əsaslanan on iki hansom kabin və bir broughamdan ibarət donanma qismən Filadelfiya Electric Storage Battery Company tərəfindən maliyyələşdirilən layihənin bir hissəsini təşkil edirdi.[15] 20-ci əsrdə ABŞ-də elektrik avtomobillərinin əsas istehsalçılarına Anthony Electric, Baker, Columbia, Anderson, Edison, Riker, Milburn, Bailey Electric və Detroit Electric daxildir. Onların elektrik avtomobilləri benzinlə işləyənlərdən daha səssiz idi və pillə dəyişdirmədən sürülə bilirdi.[16]

Altı elektrik avtomobili 19-cu əsrdə quruda sürət rekorduna sahib idi. Onlardan sonuncusu Kamil Jenatzi tərəfindən idarə olunan raket formalı La Jamais Contente idi və 100 km/h sürəti keçdi. 105.88 km/saat (65.79 mil/saat) maksimum sürətinə çatdı 1899-cu ildə.

daxili yanma mühərrikili (ICE) avtomobillərindəki irəliləyişlər və daha ucuz benzin və dizellə işləyən avtomobillərin kütləvi istehsalı başlayana qədər elektirikli avtomobillər populyar olaraq qaldı. daxili yanma mühərrikli avtomobillərinin daha sürətli yanacaqdoldurma müddətləri və daha ucuz qistehsal xərcləri onları daha populyar etdi. Bununla belə, həlledici məqam 1912-ci ildə daxili yanma mühərriki (ICE)ni işə salmağın, zəhmət tələb edən üsullara , əl ilə çevirmə üsullarını əvəz edərk başlanğıc mühərrikinin[17] tətbiqi ilə gəldi.

Müasir elektrik avtomobilləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1990-cı illərin əvvəllərində Kaliforniya Hava Resursları Şurası (CARB) elektriklə işləyən avtomobillər kimi sıfır tullantı buraxan nəqliyyat vasitələrinə keçmək məqsədilə daha az yanacaq sərf edən, daha az tullantı buraxan avtomobillər üçün təkan yaratmağa başladı. Buna cavab olaraq avtomobil istehsalçıları elektrik modelləri hazırladılar. ABŞ avtomobil istehsalçıları elektromobillər ideyasını gözdən salmaq üçün apardıqları kütləvi kampaniyalara görə ABŞ geri çəkildi.[18]

Kaliforniya elektrik avtomobil istehsalçısı Tesla Motors ilk dəfə 2008-ci ildə müştərilərə təhvil verilən Tesla Roadster-ə çevriləcək avtomobilin hazırlanmasına 2004-cü ildə başlamışdır. Roadster , litium-ion batareya hüceyrələrindən istifadə edən ilk magistral sürətlərinə çata bilən tam elektrik avtomobil oldu və bir şarjda 320 km dən çox səyahət edən ilk istehsal tam elektrik avtomobili idi.[19]

Better Place, Kaliforniyanın Palo Alto şəhərində yerləşən, lakin İsraildən idarə olunan müəssisə tərəfindən dəstəklənən şirkət, elektrik avtomobilləri üçün akkumulyatorun doldurulması və batareyanın dəyişdirilməsi xidmətlərini hazırlayıb satdı. Şirkət 29 oktyabr 2007-ci ildə ictimaiyyətə təqdim edildi və 2008 və 2009-cu illərdə İsrail, Danimarka və Havayda elektrik avtomobil şəbəkələrinin yerləşdirildiyini elan etdi. Şirkət ölkə üzrə infrastrukturu yerləşdirməyi planlaşdırırdı. 2008-ci ilin yanvarında Better Place İsrail üçün dünyada ilk Elektrik Doldurma Şəbəkəsi Operatorunu (ERGO) qurmaq üçün Renault-Nissan ilə anlaşma memorandumu elan etdi. Müqaviləyə əsasən, Better Place elektrik doldurma şəbəkəsini quracaq və Renault-Nissan elektrik avtomobilləri təmin edəcək. "Better Place" 2013-cü ilin mayında İsraildə iflas edir. Şirkətin maliyyə çətinlikləri səhv idarəçilik, həddən artıq çox ölkədə dirsəklərin yaradılması və pilotların idarə edilməsi üzrə israfçı səylər, enerji doldurma və dəyişdirmə infrastrukturunun inkişafı üçün tələb olunan yüksək sərmayə və ilkin proqnozlaşdırılandan xeyli aşağı bazara nüfuz etmə nəticəsində yaranıb.

2009-cu ildə Yaponiyada satışa çıxarılan Mitsubishi i-MiEV ilk seriyalı istehsal olunan magistral yol icazəsi olan elektrik avtomobil oldu və həmçinin 10.000 ədəddən çox satılan ilk tam elektrik avtomobili idi. Bir neçə ay sonra, 2010-cu ildə buraxılan Nissan Leaf o dövrdə ən çox satılan tam elektrik avtomobili olaraq i MiEV-i geridə qoydu.

2008-ci ildən başlayaraq, batareyalardakı irəliləyişlər və istixana qazı emissiyalarını azaltmaq və şəhər havasının keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq istəyi sayəsində elektrikli avtomobil istehsalında bir intibah baş verdi. 2010-cu illərdə Çində elektrikli avtomobil sənayesi hökumətin dəstəyi ilə çox genişləndi.[20] Bununla belə, Çin hökuməti tərəfindən tətbiq edilən subsidiyalar 20–30% azalacaq və 2023-cü ilə qədər tamamilə dayandırılacaq. Bir neçə avtomobil istehsalçısı Tesla, Volkswagen və Quançjouda yerləşən GAC Group Fiat, Honda, Isuzu, Mitsubishi və Toyota daxil olmaqla, subsidiya tənzimlənməsi ərəfəsində öz elektrik avtomobillərinin qiymətlərini qeyd etdi.[21]

2019-cu ilin iyul ayında ABŞ-də yerləşən Motor Trend jurnalı tam elektriklə işləyən Tesla Model S-ni "ilin avtomobili" adına layiq gördü. 2020-ci ilin mart ayında Tesla Model 3 Nissan Leaf-ı keçərək 500.000-dən çox tədarüklə dünyanın bütün zamanların ən çox satılan elektrik avtomobili oldu; 2021-ci ilin iyun ayında isə 1 milyon qlobal satış əldə etdi.[22]

2021-ci ilin üçüncü rübündə Avtomobil İnnovasiyaları Alyansı elektrikli avtomobillərin satışının ABŞ-nin bütün yüngül avtomobil satışlarının altı faizinə çatdığını, bu günə qədər 187.000 avtomobillə qeydə alınmış ən yüksək EV satış həcmi olduğunu bildirdi. Bu, benzin və dizel mühərriklərindəki 1,3% artımdan fərqli olaraq, 11% satış artımı idi. Hesabatda Kaliforniyanın ABŞ-dən alqı-satqıların təqribən 40%-lə EV-də ABŞ lideri olduğu, onu Florida – 6%, Texas – 5% və Nyu-Yorkun 4,4%-lə izlədiyi göstərilib.

Yaxın Şərqin elektrik şirkətləri elektrik avtomobilləri dizayn edir. Omanın Mays Motors şirkəti 2023-cü ildə istehsalına başlaması gözlənilən Mays i E1 modelini hazırlayıb. Karbon lifindən hazırlanmış, təxminən 350 mil (560 km) mənzilə malikdir və 0–80 mil/saat (0–129 km/saat) 4 saniyədə sürətlənə bilir. Türkiyədə EV şirkəti Togg öz elektrik avtomobillərinin istehsalına başlayır. Batareyalar Çinin Farasis Energy şirkəti ilə birgə müəssisədə yaradılacaq.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Roth, Hans. Das erste vierrädrige Elektroauto der Welt (German). March 2011. 2–3.
  2. ↑ Guarnieri, M. "Looking back to electric cars". Proc. HISTELCON 2012 - 3rd Region-8 IEEE HISTory of Electro - Technology CONference: The Origins of Electrotechnologies. 2012: #6487583. doi:10.1109/HISTELCON.2012.6487583.
  3. ↑ David B. Sandalow, redaktorPlug-In Electric Vehicles: What Role for Washington? (1st.). The Brookings Institution. 2009. 1–6. ISBN 978-0-8157-0305-1. 2019-03-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-06.
  4. ↑ "Elektrokar istehsalı investisiya". 2021-09-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-06-10.
  5. ↑ "Publication: Global EV Outlook 2017". www.iea.org. 2017-07-31 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-06-08. (#redundant_parameters)
  6. ↑ "In-wheel motors: The benefits of independent wheel torque control". E-Mobility Technology (ingilis). 2020-05-20. 2021-08-06 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-06.
  7. ↑ Hedlund. "The Roger Hedlund 100 MPH Club". National Electric Drag Racing Association. November 2008. 6 December 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-04-25.
  8. ↑ (#empty_citation)
  9. ↑ "US Department of Transportation National Highway Traffic Safety Administration 49 CFR Part 571 Federal Motor Vehicle Safety Standards". 27 February 2010 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-06.
  10. ↑ "Citizens' summary EU proposal for a Regulation on L-category vehicles (two- or three-wheel vehicles and quadricycles)" (PDF). 2014-02-23 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-03-24.
  11. ↑ "Electric Car History". 2014-01-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-12-17.
  12. ↑ "Elektroauto in Coburg erfunden". Neue Presse Coburg (alman). 2011-01-12. 9 March 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-09-30.
  13. ↑ "Electric automobile". Encyclopædia Britannica (online). 20 February 2014 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-05-02.
  14. ↑ Says. "The Surprisingly Old Story of London's First Ever Electric Taxi". Science Museum Blog (ingilis). 23 October 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-10-23.
  15. ↑ Handy. "History of Electric Cars". The Edison Tech Center. 18 September 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-09-07.
  16. ↑ "Some Facts about Electric Vehicles". Automobilesreview. 2012-02-25. 11 August 2017 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-10-06.
  17. ↑ Laukkonen. "History of the Starter Motor". Crank Shift. 1 October 2013. 21 September 2019 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 September 2019.
  18. ↑ See Who Killed the Electric Car? (2006)
  19. ↑ Shahan. "Electric Car Evolution". Clean Technica. 2015-04-26. 18 September 2016 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-08. 2008: The Tesla Roadster becomes the first production electric vehicle to use lithium-ion battery cells as well as the first production electric vehicle to have a range of over 200 miles on a single charge.
  20. ↑ "DRIVING A GREEN FUTURE: A RETROSPECTIVE REVIEW OF CHINA'S ELECTRIC VEHICLE DEVELOPMENT AND OUTLOOK FOR THE FUTURE" (PDF). 17 January 2021 tarixində arxivləşdirilib (PDF).
  21. ↑ "Automakers raise prices for NEVs in China ahead of subsidy cuts". KrASIA (ingilis). 2022-01-03. 2023-03-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-01-13.
  22. ↑ Shahan. "Tesla Model 3 Has Passed 1 Million Sales". CleanTechnica. 2021-08-26. 2021-09-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-08-26.