Eustress

Eustress (yun. εὖ - "yaxşı" və ing. stress - "gərginlik, təzyiq") — faydalı stress deməkdir — psixoloji, fiziki (məsələn, məşq) və ya biokimyəvi / radioloji (hormesis). Termini endokrinoloq Hans Selye tərəfindən irəli sürülmüşdür. Sağlamlıq üçün faydalı olan və ya insana müvəffəqiyyət hissi və ya digər müsbət hisslər gətirən stresə müsbət koqnitiv cavabdır. Selye stressin müxtəlif növünü və stressin təzahürlərini fərqləndirmək üçün bu termini stressin altqrupu kimi yaratmışdır. Eustressin potensial göstəricilərinə məna, ümid və ya enerji hissi ilə stressora cavab vermək daxil ola bilər. Eustress həm də həyatdan məmnunluq və rifahla müsbət əlaqələndirilir.

Təsviri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Eustress, insanın sahib olduğu ilə istədikləri arasındakı boşluq bir qədər genişlənsə də, həddini aşmadığı zaman baş verir. Məqsəd nail olunmaqdan çox da uzaq deyil, lakin hələ də təsəvvür edə biləcəyindən bir az daha çoxdur. Məqsəd göz qabağında olduğundan motivasiyanı artırır. Çağırışın funksiyası insanı təkmilləşdirməyə və məqsədə çatmağa həvəsləndirməkdir.[1] Çağırış insanlara reallaşdırılmamış məqsədlərə nail olmağa imkan verən fürsətlə əlaqəli emosiyadır.[2]

Eustress ümid və fəal iştirakla ifadə edilir.[3] Eustressin həyatdan məmnunluq və ümidlə əhəmiyyətli dərəcədə müsbət əlaqəsi var.[4] Adətən, narahatlıq və ya eustress şəklində xroniki stress yaşamanın mənfi olduğu güman edilir. Bununla belə, eustress bunun əvəzinə fiziki bərpa və imunitetə təsir edən əsas bioloji proseslərə müsbət təsir edərək fizioloji inkişafa təkan verə bilər.[5]

Ölçüsü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Peşəkar eustress həyat və ya iş həyatının keyfiyyəti, işdəki təzyiq, psixoloji mübarizə resursları, şikayətlər, ümumi stress səviyyələri və psixi sağlamlıq kimi subyektiv səviyyələrdə ölçülə bilər.[6] Digər subyektiv metodoloji təcrübələrə stress faktorları və stress səviyyələri haqqında sual verən fokus qrup müsahibələri daxildir.[7] Bir araşdırmada iştirakçılardan keçmiş stresli hadisəni xatırlamaq və sonra öhdəsindən gəlmək bacarıqları, işdə özlərini necə hiss etmələri və vəziyyəti qiymətləndirmək (stressli hadisəyə problem və ya təhlükə kimi baxmaq) haqqında sorğuya cavab vermələri istənmişdir.[8] Xüsusilə iş yerində eustressin əhəmiyyətini tanımaq üçün 2007-ci ildə yaradılmış vahid stress modelinə ümumi subyektiv metodologiyalar daxil edilmişdir.[9] Bu model eustress ölçüsü kimi ümid, müsbət təsir, mənalılıq və idarə oluna bilmədən, narahatlıq ölçüsü kimi mənfi psixoloji vəziyyətlərdən, mənfi təsirlərdən, narahatlıqdan və qəzəbdən istifadə edilir.

Qan təzyiqinin səviyyəsi, əzələ gərginliyi və işdən uzaqlaşma kimi obyektiv tədbirlərdən də istifadə edilmişdir.[6] Əlavə fizioloji tədqiqatlar eustress və distress nəticəsində neyroendokrin dəyişiklikləri axtardı. Tədqiqatlar göstərmişdir ki, katexolaminlər sürətlə müsbət stimullara çevrilir[10] və eustress və distress neyroendokrin sistemdə müxtəlif reaksiyalara səbəb olur, xüsusən də stressor üzərində şəxsi nəzarətin dərəcəsindən asılı olaraq.[11]

Sıxıntı ilə müqayisədə

[redaktə | mənbəni redaktə et]
Mürəkkəb problem üçün Yerkes-Dodson əyrisi

Distress çox vaxt mənfi nəticələrə səbəb olan stress növü kimi təsvir edilir, eustress isə adətən insanın həyatında arzu olunan hadisələrlə əlaqələndirilir.[12] Selye onları ilk dəfə 1975-ci ildə yazdığı məqalədə fərqləndirmişdir.[13] Bu məqalədə Selye, öhdəsindən gəlmək və ya uyğunlaşma yolu ilə həll edilməyən davamlı stressin sıxıntı adlandırılmalı olduğunu və distress, geri çəkilmə və depressiv davranışa səbəb ola biləcəyini sübut etdi. Hər ikisi bədənə eyni dərəcədə təsir edə bilər və insanın ona səbəb olan stressora uyğunlaşma tərzindən asılı olaraq dəyişik xarakter daşıyır.[14] Bədənin özü fiziki olaraq distress və eustress arasında fərq qoya bilməz.[15] Aralarındakı fərq stressin qavranılmasından asılıdır, lakin eyni stressor həm eustressə, həm də distressə səbəb ola bilər.[6] Bunun baş verə biləcəyi bir kontekst böyük əzablara səbəb ola biləcək sosial travmadır (məsələn, Qara Ölüm, İkinci Dünya Müharibəsi), eyni zamanda eustress zamanı möhkəmlik, çətinliklərin öhdəsindən gəlmək və cəmiyyət hissini inkişaf etdirməkdir.[16] Yerkes-Dodson modeli zəng əyrisi formasında stressin optimal balansını nümayiş etdirir (yuxarı sağdakı şəkildə göstərilir).[17] Bu model emosional və davranışla mübarizə strategiyalarının Yerkes-Dodson əyrisində qəbul edilən stress səviyyələrindəki dəyişikliklərlə əlaqəli olduğunu nümayiş etdirən tədqiqatla dəstəklənir.[18] Bununla belə, Yerkes-Dodson əyrisi getdikcə daha çox sual doğurur.[19] Əmək məhsuldarlığı ilə bağlı psixoloji ədəbiyyatın nəzərdən keçirilməsi, məqalələrin 5% -dən azının U əyrisini dəstəklədiyini, demək olar ki, 50% -də isə "mənfi xətti" əlaqə tapdığını aşkar etdi (istənilən stress səviyyəsi məhsuldarlığı azaldır).[20]

Peşəkar

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Eustress ilə bağlı araşdırmaların çoxu onun iş yerində mövcudluğuna yönəlmişdir. İş yerində stress çox vaxt bir problem kimi şərh edilə bilər, bu adətən müsbət eustress deməkdir və ya bir insanın bir işi və ya tapşırığı yerinə yetirməsinə mane olan sıxıntıya istinad edən bir maneə kimi şərh edilə bilər.[6] Tədqiqatlar qaçılmaz stresli mühitə müsbət reaksiya vermək üçün iş yerində eustressin artırılmasına yönəlmişdir.[6] Şirkətlər eustress və onun məhsuldarlığa müsbət təsiri haqqında daha çox öyrənməkdə maraqlıdırlar.[3] Peşə stressi ABŞ-a ildə təxminən 200-300 milyard dollara başa gəlir.[6] Əgər bu, distress əvəzinə eustress olsaydı, bu şirkətlər potensial olaraq bu itkilərin bir hissəsini saxlaya bilər və ABŞ iqtisadiyyatı yaxşılaşa bilərdi.

Stress həmçinin ölümün 6 əsas səbəbi ilə əlaqələndirilir: xəstəlik, qəzalar, xərçəng, qaraciyər və ağciyər xəstəlikləri, intihar.[5] İşçilər xəstələnərsə və ya vəfat edərsə, yeni işçilərin xəstəlik və təlim xərclərini şirkət öz üzərinə götürməlidir. Onun üçün xoşbəxt işçilərə sahib olmaq daha yaxşıdır. Eustress yaxşı nəticələrə nail olmaq üçün lazımdır. Eustress pozitiv və müsbət münasibətlə əlaqələndirilir və beləliklə iş məhsuldarlığını artırır.[3]

Müsbət təşkilati davranış hərəkatında iştirak edən digər alimlər təşkilatlar üçün eustressin faydalarını azaltmağa meyllidirlər; belə alimlər təklif edirlər ki, eustressin idarə edilməsi performans, motivasiya, mənfəət sövdələşməsi manipulyasiyasından daha çox işçilərin rifahının yaxşılaşdırılması vasitəsi kimi qəbul edilir.[21] Bu tədqiqat xətti distressi minimuma endirməyə və eustressi optimallaşdırmağa yönəlmişdir.[17] Alimlər açıq şəkildə vurğulayırlar ki, eustressin faydalılığının məhdudiyyətləri var və ümumiyyətlə çox yüksək amplituda və ya həddindən artıq müddət ərzində yaşanan müsbət stressorlar fərdi narahatlıqlara səbəb ola bilər.[21][17] Çətinliklərə mane olan çərçivədə işləyərək, müsbət ilkin müdaxilələr stressorları məqsədə nail olmaq və şəxsi inkişafla əlaqələndirməyə yönəldilir.[21]

Effektivliyi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Eustress ilk növbədə qavrayışa əsaslanır. Vəziyyəti və tapşırığı necə qəbul etməkdən asılıdır. Məsələ əslində baş verənlərin deyil, insanın baş verənləri dərk etməsindədir.[22] Beləliklə, eustress özünü effektivliklə əlaqələndirir. Öz-özünə effektivlik fərdin tələb olunan tapşırığı, hərəkəti və ya rolu necə yerinə yetirə biləcəyinə dair mühakimədir.[23] Bəzi töhfə verən amillər fərdin öz hərəkət kursunun effektivliyinə və bu hərəkətləri həyata keçirmək qabiliyyətinə olan inanclarıdır.[1]

İnsan yüksək özünü effektivliyə malik olduqda, o, qarşısına daha yüksək məqsədlər qoya və onlara nail olmaq üçün motivasiyalı olmalıdır.[24] Beləliklə, məqsəd insanlara eustressi artırmağa imkan vermək üçün özünü effektivlik və bacarıqları artırmaqdır.

Axın

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bir şəxs bir vəziyyəti stresli kimi qiymətləndirdikdə, sözügedən problemə distress və ya eustress kimi baxır. Bir vəziyyət eustressə səbəb olarsa, insan motivasiya hiss edə bilər və axın yaşaya bilər. Psixoloq-pozitivist Mixail Çikszentmixayli, insanın ətrafdan xəbəri olmadan xoş bir fəaliyyətə tamamilə hopduğu anlar kimi təsvir edilən bu konsepsiyanı yaratmışdır.[25] Axın, bir insanın ən yüksək performansa nail olduğu son dərəcə məhsuldar bir vəziyyətdir. Əsas elementlər qəbul etmə, həzz və daxili motivasiyadır.[26]

Axın "eustressin son təcrübəsidir - eustressin təcəssümüdür."[3] Harqrov, Nelson və Kuper eustressi problemə yönəlmiş, tam mövcud və həyəcanlı kimi təsvir etmişlər, bu da axının tərifini demək olar ki, tam əks etdirir.[3] Axın zirvə təcrübəsi və ya "həyatınızın ən şən, ən xoşbəxt anı" kimi hesab olunur.[25] Harqrov və Bekker inkişafa və xoş hisslər keçirtməyə səbəb ola biləcək müsbət müdaxilələri modelləşdirməklə bu işi qurur.[21]

Faktorları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Stressə irsi meyllər və cəmiyyətin gözləntiləri də təsir edir.

  • Hal-hazırda, stressə qarşı üstünlük təşkil edən düşüncə tərzi stressin zəiflədilməsidir. Beləliklə, bir şəxs eustress yaşamaq üçün artıq müəyyən üstünlük və ya çatışmazlıq ola bilər.[27]
  • Əgər insan yeni şeylər yaşamaqdan həzz alırsa və onların dünyada əhəmiyyətinə inanırsa, onların axın yaşamaq ehtimalı daha yüksəkdir.[28]
  • Axın özünü idarəetmə və ya həddindən artıq sərbəstlik hissi ilə mənfi əlaqələndirilir.[28]
  • İnatkarlıq axınla müsbət əlaqədədir və daxili motivasiya ilə sıx bağlıdır.[28]
  • Perfeksionizm isə axınla mənfi əlaqədədir. Şəxs öz bacarıq səviyyələrini aşağı salır və problemi çox böyük hesab edir.[25] Bununla belə, perfeksionizmin əks tərəfində axın şansı artır.
  • Distresslə müqaisədə eustressin müəyyən edilməsində düşüncə tərzi mühüm amildir. Optimist və yüksək özgüvəni olan insanlar eustressin yaranmasına kömək edirlər.[29] Müsbət düşüncə tərzi eustress şansını və stresə müsbət cavabı artırır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Smith, Craig, The Self, Appraisal and Coping // Handbook of Social and Clinical Psychology: The Health Perspective, New York, NY: Pergamon Press, 1991, 116–137
  2. ↑ Smith, C. A.; Tong, E. M. W.; Ellsworth, P. C., The Differentiation of Positive Emotional Experience as Viewed through the Lens of Appraisal Theory // Tugade, M.; Shiota, M.; Kirby, L. D. (redaktorlar ), The Handbook of Positive Emotions, New York, NY: Guilford, 2014, 11–27
  3. ↑ 1 2 3 4 5 Hargrove, M. B.; Nelson, D. L.; Cooper, C. L. "Generating eustress by challenging employees: Helping people savor their work". Organizational Dynamics. 42. 2013: 61–69. doi:10.1016/j.orgdyn.2012.12.008.
  4. ↑ O'Sullivan, Geraldine. "The Relationship Between Hope, Eustress, Self-Efficacy, and Life Satisfaction Among Undergraduates". Social Indicators Research. 101 (1). 18 July 2010: 155–172. doi:10.1007/s11205-010-9662-z.
  5. ↑ 1 2 Achor, S.; Crum, A. J.; Salovey, P. "Rethinking Stress: The Role of Mindsets all wrong in Determining the Stress Response". Journal of Personality and Social Psychology. 104 (4). 2013: 716–733. doi:10.1037/a0031201. PMID 23437923.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 6 Fevre, Mark Le; Kolt, Gregory S.; Matheny, Jonathan. "Eustress, distress and their interpretation in primary and secondary occupational stress management interventions: which way first?". Journal of Managerial Psychology. 21 (6). 1 January 2006: 547–565. doi:10.1108/02683940610684391.
  7. ↑ Gibbons, Chris; Martin, D.; Moutray, M. "Stress and eustress in nursing students". Journal of Advanced Nursing. 61 (3). 2008: 282–290. doi:10.1111/j.1365-2648.2007.04497.x. PMID 18197862. 2017-07-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-21.
  8. ↑ McGowan, Jennifer; Gardner, D.; Fletcher, R. "Positive and Negative Affective Outcomes of Occupational Stress". New Zealand Journal of Psychology. 35 (2). July 2006: 92–98.
  9. ↑ Cohen, J. A.; Tarule, J. M.; Rambur, B. A.; Vallett, C. Virginia Hill Rice (redaktor). Handbook of stress, coping, and health : implications for nursing research, theory, and practice (2nd). Thousand Oaks: SAGE Publications. 2012. səh. 624. ISBN 9781412999298.
  10. ↑ Rose, R. M. J. C. Quick; R. S. Bhagat; J. E. Dalton; J. D. Quick (redaktorlar ). Work stress: health care systems in the workplace. New York: Praeger. 1987. 130–147. ISBN 978-0275923297.
  11. ↑ Frankenhauser, M. T. M. Dembroski; T. H. Schmidt; G. Blumchen (redaktorlar ). Biobehavioral Bases of Coronary Heart Disease. New York: Plenum Press. 1983. 91–105.
  12. ↑ Selye, Hans. Stress without distress. Philadelphia: J.B. Lippincott Company. 1974. səh. 171.
  13. ↑ Selye. "Confusion and controversy in the stress field". Journal of Human Stress. 1 (2). 1975: 37–44. doi:10.1080/0097840X.1975.9940406. PMID 1235113.
  14. ↑ D. L. Nelson; B. L. Simmons. P. L. Perrewé; D. C. Ganster (redaktorlar ). Eustress: An Elusive Construct an Engaging Pursuit (First). Oxford, UK: Elsevier Jai. 2004. ISBN 978-0-7623-1057-9.
  15. ↑ J. Kabat-Zinn. Full catastrophe living - how to cope with stress, pain and illness using mindfulness meditation. (1996)
  16. ↑ Suedfeld, Peter. "Reactions to Societal Trauma: Distress and/or Eustress". Political Psychology. 18 (4). 1 December 1997: 849–861. doi:10.1111/0162-895X.00082.
  17. ↑ 1 2 3 Quick, J. C.; Quick, J. D.; Nelson, D. L.; Hurrell, J. J. Preventative stress management in organizations. Washington, DC: American Psychological Association. 1997.
  18. ↑ Anderson, C. R. "Coping behaviors as intervening mechanisms in the inverted-u stress-performance relationship". Journal of Applied Psychology. 61 (1). 1976: 30–34. doi:10.1037/0021-9010.61.1.30. PMID 1249013.
  19. ↑ Corbett, Martin. "From law to folklore: work stress and the Yerkes-Dodson Law". Journal of Managerial Psychology. 30 (6). 2015-08-10: 741–752. doi:10.1108/jmp-03-2013-0085. ISSN 0268-3946.
  20. ↑ Muse, Lori A.; Harris, Stanley G.; Feild, Hubert S. "Has the Inverted-U Theory of Stress and Job Performance Had a Fair Test?". Human Performance. 16 (4). October 2003: 349–364. doi:10.1207/s15327043hup1604_2. ISSN 0895-9285.
  21. ↑ 1 2 3 4 Hargrove, M. Blake; Becker, Wendy S.; Hargrove, Debra F. "The HRD Eustress Model". Human Resource Development Review. 14 (3). 2015: 279–298. doi:10.1177/1534484315598086. ISSN 1534-4843. 2022-12-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2023-02-22.
  22. ↑ Velez, J. J.; Sorenson, T.; McKim, A.; Cano, J. "Self-efficacy and Task Value Motivation of Students Based on Classroom, Instructor and Student Variables". NCATA Journal. 57 (4). 2013: 65–70.
  23. ↑ Howard, F. "Managing stress or enhancing wellbeing? Positive psychology's contributions to clinical supervision". Australian Psychologist. 43 (2). 2008: 105–113. doi:10.1080/00050060801978647.
  24. ↑ Ahmed, I.; Qazi, T. F.; Jabeen, S. "Self-Efficacy: The Predictor of Educational Performance among University Students". Information Management and Business Review. 3 (2). 2011: 57–62. doi:10.22610/imbr.v3i2.917.
  25. ↑ 1 2 3 Jackson, S. Ryan, R. M. (redaktor). The Oxford handbook of human motivation. New York, NY: Oxford University Press. 2012. 127–140.
  26. ↑ Fullagar, C. J.; Knight, P. A.; Sovern, H. S. "Challenge/Skill Balance, Flow, and Performance Anxiety". Applied Psychology: An International Review. 62 (2). 2013: 236–259. doi:10.1111/j.1464-0597.2012.00494.x.
  27. ↑ Selye, Hans. The Stress Concept: Past, Present and Future // Cooper, C. L. (redaktor). Stress Research Issues for the Eighties. New York, NY: John Wiley & Sons. 1983. 1–20.
  28. ↑ 1 2 3 Teng, C. I. "Who are likely to experience flow? Impact of temperament and character on flow". Personality and Individual Differences. 50 (6). 2011: 863–868. doi:10.1016/j.paid.2011.01.012.
  29. ↑ Ambriz, M. G. J.; Izal, M.; Montorio, I. "Psychological and Social Factors that Promote Positive Adaptation to Stress and Adversity in the Adult Life Cycle". Journal of Happiness Studies. 13 (5). 2011: 833–848. doi:10.1007/s10902-011-9294-2.

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]