Göy-Qal

Türk mifologiyası
CategoryKateqoriya: Türk mifologiyası

Göy-Qal - türk və altay mifologiyasında bir təbiət layı. Eyni zamanda köhnə türk inancında bir ruh kateqoriyası. Kök-Qal (Gök-Kal), Gök-Kalığ və ya Kovak-Kalığ olaraq da deyilər. Əleyhdarı Yer-Sudur. Atmosferi və kosmosu, həmçinin buralarda olan qoruyucu ruhları ehtiva edər. Yakutcada və Dolqancada Qalan göy deməkdir.

Göy[redaktə | mənbəni redaktə et]

Göy - yer üzünün xaricində qalan və hava kürə ilə kosmosu əhatə edən bölgə. Gök, (Kök, Kük, Göy) olaraq da deyilər. Monqollar "Tenger" deyərlər. Bəzən kosmos mənasında da istifadə edilər. Bütün cəmiyyətlərdə səma insanların marağına səbəb olmuşdur. Türk mifologiyasında 9 katlıdır. 19 qat olaraq genişledildiyi də olar. İslamiyetin təsiriylə 7 mərtəbəli olaraq düşünülmüşdür. Göyün müəyyən üç simvolunun ikisi olan Ay və Ulduz bir çox türk dövlətinin bayrağında mövcuddur. Bəzilərində Günəş də tapılar. Göyün qatlarında tanrılar oturar. Qatlar aşağıdan yuxarıya doğru artır. Ən yuxarıda ən böyük tanrı oturar. İnsana can verən güc təbiətdir. Bütün göy cisimlərinin bir iyəsi vardır. Mənəvi güc qaynağıdır. Monqollar öz ölkələrinə "Munkhe Khukhe Tengriin Oron" (Sonsuz Mavi Göy Ölkəsi) deyərlər. Türk-monqol və şumer əfsanələrində "kişi gücü" işarələr. Basqın və suverendir. Sami (hal-hazırda ivrit-ərəb) mədəniyyətində isə tam tərsidir. Həvva sözü göyü və havanı xatırladar (Ava: Hava deməkdir). Adəm sözü isə yeri və torpağı ehtiva edər (Adama: Palçıq deməkdir.) Bu baxımdan türk mənşəli xalqların öz mədəniyyəti, sami anlayışından ciddi bir fərqə malikdir. Göy (Gök) sözü türklərdə çox əhəmiyyətlidir. Həm göyü, həm mavi rəngi, həm ənginliyi, həm mənşəyi, həm saflığı həm də ilk olmağı ifadə edir. Məsələn Göytürk, ən böyük dövlət olma iddiasını ehtiva edər. Göy və Yer eynilə şumerlerde olduğu kimi türklərdə də ilk başda bir bütündür, bitişikdir (birləşmişdir). Göy, yaradıcı gücə sahib olmaqla birlikdə o da yaradılmışdır. Onu da yaradan daha böyük, daha geniş bir güc vardır. Və o güc təsəvvüfdəki Vəhdət-i Vücud (Bütün Varlıq) anlayışına bərabər gəlir. Göy və yerə and edilir, ikisindən birdən kömək istənilir. Xanların və xaqanların, millətlərin nəsli göyə bağlanar. Çingiz Xana adını verən şamanın adı "Gökçə"dir. Hər kəsin göydə bir ulduzu vardır və hər kəsin həyatı və taleyi göyə bir iplə bağlıdır. İpin qopsun bu mənada bir bedduadır. Çuvaşca da mavi rəng Kovak (Kevek) sözüylə qarşılanır və Kök/Göy sözündən törəmişdir. Monqol göy demək olan "Tenger" sözünün Tanrı sözü ilə əlaqəsi açıqdır. Çuvaşca da isə Tüpe göy deməkdir. Göyün Oğlu isə ən əhəmiyyətli vəzifəsi qurtarıcılık olan, Ulu Ataya aid adlardan biridir. İşıq şəklində yer üzünə düşdüyünə inanılar.

Ürgəl[redaktə | mənbəni redaktə et]

Türk xalq mədəniyyətində bürclərə "Ürgəl" adı verilər. Səmada insanların xəyal gücü ilə müəyyən şəkillərə bənzədilən ulduz birlikləridir. Dünyadakı az qala bütün birliklərdə qalaktikalara əfsanələrlə əlaqədar adlar verilmişdir. Türklərdə diqqəti çəkən bir çox bürc vardır və bunlarla əlaqədar əhvalatlar izah edilər. Məsələn "Yəteğən" bürcünün yeddi quldur (at oğrusu) olduğu deyilər. Bir obadan qaçırdıqları atlar və peşlerindeki özlərini qovan atlılar ilə göyə sovrulmuşlar. Ona görə oğruların (quldurların) bu ulduzlara baxaraq yollarını tapdıqları deyilər. Türklər bəzən Yeddi Xaqan və ya Yeddi Xırsız (Yeddi Oğru), Yeddi Qarakçı (Yeddi Quldur), kimi zaman da Yeddi Arqar (Yeddi Qoyun) ya da Yeddi Kor adı verirlər. Monqollar isə eyni bürce Yeddi Qoca və ya Yeddi Yaşlı deyərlər. Başlıca Ürgəllər bunlardır.

  1. Yəteğən / Yedigər: Ursa Major (Böyük ayı)
  2. Kömük / Kümük: Ursa Minor (Kiçik ayı)
  3. Ülkər / Ülgər: Pleiades (Süreyya)
  4. Qovan / Kovan: Praesepe (Yemlik)
  5. Kambar / Kempir: Leo Minor (Küçük şir)
  6. Qaraqurd / Karakurt: Cassiopeia (Kraliça)
  7. Tayaqtax / Tayaxtah: Orion (Ovçu)

Etimoloji[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • "Göy": (Göğ/Göy/Gök/Kök) kökü. Səma. Mavi rəng, yüksəklik, sonsuzluq, gözəllik, genişlik, ənginlik kimi mənalar ehtiva edər. İlahi olmağı ifadə edər. Monqolcada Höh həm mavi rəng həm də sinə mənası ifadə edir. Gök/Kök eyni zamanda bir şeyin mənşəyi, kökü (çıxış nöqtəsi) deməkdir.
  • "Qal": (Qal/Kal/Gal/Hal/Xal) kökü. Atmosfer. Qal sözü, qalxmaq feli ilə əlaqəlidir. Məsələn quşun qalxması, təyyarənin qalxması onun havalanması deməkdir və bu sözlə əlaqəlidir. Kalığ; köhnə türkcədə hava deməkdir.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]