Gəcduvan döyüşü
Gicduvan döyüşü — Səfəvi-Şeybani müharibələri çərçivəsində Mavəraünnəhr Şeybaniləri ilə qızılbaşlar arasında 12 noyabr 1512-ci ildə Gicduvan şəhəri yaxınlığında baş vermiş döyüş.
| Gicduvan döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Səfəvi-Şeybani müharibəsi | |||
 Səfəvilərin və Şeybanilərin döyüş səhnəsi, XVII əsr miniatürü | |||
| Tarix | 12 noyabr 1512 | ||
| Yeri | Gicduvan | ||
| Nəticəsi | Şeybanilər qalib gəldi | ||
| Ərazi dəyişikliyi |
|
||
| Münaqişə tərəfləri | |||
|
|
|||
| Komandan(lar) | |||
|
|||
| Tərəflərin qüvvəsi | |||
|
|||
| İtkilər | |||
|
|||
.svg){kind=small}
Şeybani ordusunun komandanı Ubaydulla xan, Səfəvi qoşunlarının komandanı Bəlx valisi Nəcmi Sani bəy təyin olunmuşdu.[2] Şeybanilərin qələbəsi ilə yekunlaşan döyüşdə Səfəvi ordusu komandanı Nəcmi Sani bəy döyüşdə həlak olmuşdu.
Döyüşün gedişi
[redaktə | mənbəni redaktə et]Babur Kül Mələk döyüşündə məğlub olduqdan sonra sələfi Səfəvi hökmdarı Şah İsmayılın Bəlxdə xidmət edən komandiri Biram xan Karamanlıdan kömək istədi. Biramın dəstəsinin əlavə dəstəyi ilə, özbəklər sonda Hissar ölkəsindən çəkildi. Bu qələbədən sonra və Kül Mələkdəki məğlubiyyətinə cavab olaraq Babur I Şah İsmayılın şəxsən Mavəraünnəhr (Transoksiana) özbəklərini məğlub etmək üçün istifadə edə biləcəyi əlavə bir qüvvə istəməsi üçün ziyarət etdi.[1] Şah buna görə Xorasının idarəsini vəkili Nəcmi Sani bəyə həvalə etdi. İsmayıl, əvvəllər sahibi olduğu hökmranlıqların bərpasında Babura kömək göstərilməsi üçün təlimat verdi.
Bəlxə çatdıqda Nəcm Sanibəy şəxsən Herat valisini, Xorasan əmirlərini və Bəlx xanı Biramı da götürərək Mavəraünnəhrə getməyə qərar verdi. Səfər əsnasında Nəcm Amudəryanı keçdi və tezliklə Baburla birləşərək, 60.000 nəfərlik güclü ordu yaratdı.[1]
Döyüş
[redaktə | mənbəni redaktə et]Payızın əvvəllərində ordu sonda şəhəri ələ keçirərək Xəzarə doğru irəlilədi. Daha sonra Buxara əmiri Ubeydullah Sultan tərəfindən möhkəmləndirilmiş və qarnizonda qoyulmuş Qarşiya getdilər.[3]
Əvvəlki yürüşlərin uğurla edilməsinə baxmayaraq Qarşını geridə qoymaq təklif edildi, lakin Nəcmi bunun Sultan Ubeydullahın məskəni olduğuna inanıb, alınmalı olduğunu bildirdi. Bu səbəbdən şəhər mühasirəyə alındı və yaşından, cinsindən və müqəddəsliyindən asılı olmayaraq özbək və ya özbək olmayan bütün sakinlər qılıncdan keçirildi. Bu qırğının şərtləri, özünün səlahiyyətləri altında hərəkət etdiyi deyilən bir orduda tabe rol oynadığını görən Baburu iyrəndirdi.[3] Öz irqinin və məzhəbinin Çağatay türkü olan Nəcmdən xilas olmaq yönündə olan istəklərini yerinə yetirməsini sakinlər ürəkdən istədilər. İtkilər arasında, dövrünün ən görkəmli insanlarından biri olan şair Maulana Binayi təsadüfi qırğına düşdüyü zaman şəhərdə, Seyid və bir çox müqəddəs kişilərlə birlikdə idi. O vaxtdan bəri Nəcmi Sani bəy, heç bir işində uğur qazana bilmədi.[1]
Özbək başçıları, Qarşidakı qırğından sonra, bir müddət dincəlmiş və qalalarında möhkəmlənmişdilər. Nəcm sonunda Buxaranı almadan səhra sərhədindəki Gicduvana hücum etməyə qərar verdi. Özbək sultanları artıq Ubeydullah sultanın komandanlığı altında toplanmağa vaxt tapdılar. Səmərqəndli Timur sultan qatıldı, Babur və Nəcmi Sani bəy onlardan əvvəl yerlərini tutduqları gecə özlərini qalaya atdılar, mühərriklərini və nərdivanlarını hücuma hazırladılar.[4][5]
Səhər özbəklər öz ordusunu çəkərək şəhərin ətrafındakı evlər və bağçalar arasında görüşmək üçün irəliləyən müttəfiqlərlə birlikdə mövqe tutdular. Sınmış zəmin və evlərin qapı və divarları ilə qorunan özbəklər yaxınlaşdıqda qızılbaşların üstünə ox yağışı tökmək üçün oxçularını hər küncdə yerləşdirmişdilər. Qızılbaş qoşunlarının baş hərbi komandiri Biram xan atından yıxılaraq yaralanandan sonra ordunun sıralarında nizamsızlıq yarandı. Bir saat ərzində işğalçılar atlarından endirilərək darmadağın edildi.[6][7] Babur məğlub edildi və yenidən Hissara qaçdı. Nəcmin təkəbbüründən və hərəkətlərindən məyus olan qızılbaş başçılarının ona kömək etmək üçün əllərindən gələni etmədikləri və nəticədə əsir götürüldüyü və öldürüldüyü deyilir. Döyüşdən qaçan Səfəvi başçılarının çoxu Amudəryanı Kirkidə keçərək Böyük Xorasana daxil oldular. Döyüşdən qaçan Səfəvi başçılarının çoxu Amudəryanı Kirkidə keçərək Böyük Xorasana daxil oldular.[8]
Nəticə
[redaktə | mənbəni redaktə et]
Səfəvilər və Baburun məğlubiyyəti ilə nəticələnən bu döyüş, onun atasının Fərqanə imperatorluğunu bərpa etmək ümidlərini puça çıxardı.[9] Bu, Teymurilər və Osmanlı imperiyası arasındakı ittifaqın möhkəmlənməsinə də kömək etdi.[10]
Özbəklər indi nəinki Mavəraünnəhrdə itirdikləri ölkəni bərpa etdilər, həm də vilayətin şimal hissəsini hücum edərək Xorasana daxil ola bildilər.[1] Şah İsmayıl, bu hadisəni eşidib geri dönməyə qərar verdi. Onun yaxınlaşmasın, özbəkləri həyəcan içində geri çəkilməyə məcbur etdi.[1] O, döyüşdən qaçan zabitlərdən bir neçəsinin ələ keçirilməsinə, bəzilərinin komandirlərini tərk etdiyi üçün edam edilməsinə səbəb oldu.[1] Özbəklərə və onların etiqadına bağlılıq göstərməkdə və şiələri incitməkdə günahlandırılan bəzi vilayət sakinləri onun qəzəbinə tuş gəldilər.[1] Gicduvan döyüşü tarixin ölümcül döyüşlərindən oldu, Baburun Səfəvi müttəfiqlərinin məğlubiyyəti və özbəklərin sayca çoxluğu və gücü, ona sanki Səmərqənd və Buxara taxtına yenidən oturmaq ümidini vermiş oldu. Babur indi Fərqanəni bərpa etmək ümidi ilə səbir göstərirdi, özbəklərin Qərb torpaqlarına hücumdan çəkinsə də, səylərini getdikcə Hindistana və Şərqdəki torpaqlarına yönəltdi.[1]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Erskine, William. A History of India Under the Two First Sovereigns of the House of Taimur, Báber and Humáyun. Longman, Brown, Green, and Longmans. 1854. 325–327.
ghazhdewan.
- ↑ "Arxivlənmiş surət". 2022-05-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-07.
- ↑ 1 2 Sarwar, 1939. səh. 69
- ↑ McChesney, 1991. səh. 51
- ↑ Бартольд, 1964. səh. 128
- ↑ Savory R. M. Iran under the Safawids. Cambridge: Univ. press, 1980.
- ↑ Октай Эфендиев. Азербайджанское государство Сефевидов в XVI веке. Баку, 1981, с.253
- ↑ Рустан Рахманалиев. Империя тюрков. Великая цивилизация http://admw.ru/books/Imperiya-tyurkov--Velikaya-tsivilizatsiya-/81 Arxivləşdirilib 2014-01-03 at the Wayback Machine
- ↑ Erskine, William. A History of India Under Two First Sovereigns of the House of Taimur, Báber and Humágun (ingilis). Longman, Brown, Green, and Longmans. 1854. 2022-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-14.
- ↑ Farooqi, Naimur Rahman. Mughal-Ottoman relations: a study of political & diplomatic relations between Mughal India and the Ottoman Empire, 1556-1748 (ingilis). Idarah-i Adabiyat-i Delli. 1989. 2019-04-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-07-14.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Бартольд В. В. 2 // Сочинения. Работы по отдельным проблемам истории Средней Азии. 2. М.: Наука. 1964.
- Бартольд В. В. Сочинения. Работы по источниковедению. 8. М.: Наука. 1973.
- Тревер К. В. История народов Узбекистана. От образования государства Шейбанидов до Октябрьской Революции. 2. Т.: АН УзССР. 1947.
- Хафиз-и Таныш Бухари, Шараф-нама-йи шахи (Книга шахской славы). Ч.1. Перевод Д. А. Салахетдиновой. М.,1983.
- Eskander Beg Torkman, History of Shah Abbas/Tarikh Alam Ara-Ye Abbasi, translated by Roger M.Savory, Colorado, 1978.
- Ғиждувон жанги // Ўзбекистон миллий энциклопедияси (PDF). Т.: Ўзбекистон миллий энциклопедияси. 2000—2005. 27–28.
- McChesney R. D. Waqf in Central Asia: Four Hundred Years in the History of a Muslim Shrine, 1480-1889. Princeton Legacy Library. New Jersey: Princeton University Press. 1991. ISBN 978-1-4008-6196-5.