Gerda Vegener

Gerda Mari Fredrikke Qottlib (dan. Gerda Marie Frederikke Wegener Porta Gottliebdoğ.:15 mart 1886 – vəf.:28 iyul 1940) Danimarkalı incəsənət xadimi, illüstrator və rəssam olmuşdur, xüsusilə erotik məzmunlu əsərləri ilə tanınır. O, yaratdığı sənət əsərlərində əvvəlcə ar-nevü, daha sonrakı dövrdə isə ar-deko stilində geyinmiş qadınlar və qızları təsvir edirdi.

Gerda Vegener
Gerda Wegener
Vegener 1904-cü ildə
Doğum adı	Gerda Mari Fredrikke Qottlib
Doğum tarixi	15 mart 1886
Doğum yeri	Hammelev, Danimarka
Vəfat tarixi	28 iyul 1940 (54 yaşında)
Vəfat yeri	Frederiksberq, Danimarka
Milliyyəti	Dan
Fəaliyyəti	rəssam, illüstrasiyaçı[d], dizayner
Təhsili	Danimarka Kral İncəsənət Akademiyası[d]
Janr	portret
Tanınmış işi	"Lili Elbenin portreti"
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Gerda Qottlib Qreno şəhəri yaxınlığında Yustin (qızlıq soyadı Osterberq) və katolik kilsəsində vikar olan Emil Qottlibin qızı kimi dünyaya gəlmişdir. Onun atası Hugenot köklərinə malik idi və ailə olduqca konservativ idi. Ailənin üç uşağı olsa da, onlardan yalnız biri yetkinlik yaşına kimi böyümüşdür. Kiçik yaşlarından rəssamlıq istedadını göstərməyə başlayan Gerda rəsm çəkməklə məşğul olmuşdur. Bir müddət sonra ailə Hobro şəhərinə köçmüş, Gerda isə Danimarka Kral İncəsənət Akademiyasında təhsil almaq üçün Kopenhagenə gəlmişdir.

Gerda gənc rəssam Eynar Vegenerlə (sonradan Lili Elbe, 1882-1931) sənət məktəbində təhsil alarkən tanış olur.^[1] 1904-cü ildə Gerdanın 18, Eynarın isə 21 yaşı olarkən onlar evlənirlər.^[2] İtaliya və Fransanı gəzən cütlük 1912-ci ildə nəhayət ki, Parisdə məskunlaşır. O zaman Avropada məşhur olan Bohemiya həyat tərzi yaşamağa başlayan cütlük bir çox rəssamlar, onların ailə üzvləri və bu dairədən olan insanlarla yaxınlıq edir. Onlar tez-tez karnavallar və bu kimi ictimai məclislərdə iştirak edirlər.

Həmin dövrdə bir çoxları Eynarın daha istedadlı rəssam olduğunu düşünsə də, həyat yoldaşının fəaliyyətinə dəstək olmaq üçün o, öz fəaliyyətini zəiflədir. Bir dəfə Gerda Eynardan modellərdən birini əvəz edərək ona kömək etməyi xahiş edir. Onun xahişi ilə qadın corabları və ayaqqabısı geyinən Eynar bunların onun xoşuna gəldiyini başa düşür və tezliklə “Lili Elbe” kimliyini mənimsəyir.^[3]

Lili Gerdanın sevimli modelinə çevrilir, badanı gözləri ilə ən zövqlü və dəbli geyimlərdə təsvir edilmiş bu xanımın portretləri Gerdanı bütün Avropada məşhurlaşdırır. 1913-cü ildə Gerdanın incə qadın portretlərində təsvir etdiyi modelin əslində onun əri olması xəbəri yayılır.^[2]

Eynar kişidən qadına çevrilmiş transgender qadın hesab edilir. Bir neçə il Lili Elbe kimi həyat sürən bu şəx, 1930-cu ildə ilk dəfə ictimai bilinən cinsiyyət dəyişmə əməliyyatı keçirmiş şəxs kimi tarixə düşmüşdür. Qadın geyimində olduğu vaxt, Gerda Lilini cəmiyyətə Eynerin bacısı kimi təqdim edirdi. Gerda Elbenin bütün fəaliyyətini dəstəkləyirdi, mənbələrin məlumatına görə, onlar sevgili və ya ər-arvaddan daha çox bacı kimi yaxın olmuşlar, lakin zamanla onların münasibətləri soyumuşdur.^[4] 1930-cu ildə o zaman Danimarka kralı olan X Kristian tərəfindən Vegenerlərin nigahı qüvvədən düşmüş elan edilmişdir. 1931-ci ildə beşinci əməliyyatdan sonra Lili vəfat etmişdir.

1931-ci ildə Lilinin ölümündən sonra uzun müddət ağır günlər yaşamış Gerda italyan zabit, aviator və diplomat Fernando Porta ilə evlənir. 1896-cı ildə doğulmuş Fernando Gerdadan on yaş kiçik idi. Cütlük evləndikdən sonra Mərakeşə (Mərakeş və Kasablankaya) səfər edir. Həmin dövrdə yaradıcılığına davam edən sənətkar əsərlərini “Gerda Vegener Porta” kimi imzalayır. 1936-cı ildə onun Porta ilə olan evliliyinə son qoyulur, 1938-ci ildə Gerda Danimarkaya qayıdır. Rəssamın son sərgisi 1939-cu ildə keçirilsə də, bu vaxt onun yaradıcılıq stili artıq dəbdə deyildi. Övladları olmayan Gerda qaranlıq mühitdə tək yaşayır və çoxlu içki içir. Bu dövrdə o, özü hazırladığı əl işi açıqcaları satmaqla dolanır.

Gerda Vegener 1940-cı ilin iyulunda vəfat edir, onun çox kiçik əmlakı hərraca çıxarılır, ölümü haqqında isə yalnız yerli qəzetdə nekroloq nəşr edilir. Onun lezbiyan olub-olmaması haqqında mübahisələr vardır. Bəzi məlumatlara görə Gerda və Eyner ona görə evlənmişdilər ki, onlar ikisi də homoseksual idilər və başa düşürdülər ki, o dövrdə iş tapa bilmək üçün bunu gizli saxlamalıdırlar. 1940-cı ildə Gerdanın vəfatından cəmi bir neçə ay əvvəl Faşist Almaniyası İkinci dünya müharibəsi çərçivəsində Danimarkanı işğal edir.^[5]

1907-ci ildə akademiyada təhsilini başa vuran Gerda 1908-ci ildə “Politiken” qəzeti tərəfindən keçirilən yarışmanın qalibi olduqdan sonra tanınmağa başlamışdır. Gerda tərəfindən işlənmiş Ellen von Kolun portretinin stilinə görə sərgidə nümayişinə etiraz edilməsindən sonra, gənc rəssam Kənd Rəssamı Mübahisəsi (ing. Peasant Painter Dispute) kimi məşhurlaşmış mübahisənin mərkəzi fiquruna çevrilmişdir.^[6]

Dəbdən ilhamlanan Gerda “Vogue”, “La Vie Parisienne” və başqa jurnalların illüstratoru kimi fəaliyyət göstərmişdir. Parisdə çox uğurlu və məşhur bir rəssam kimi tanınsa da vətəni Danimarkada onun əsərləri mübahisəli hesab edildiyindən uğurlu olmamışdır. Buna baxmayaraq Avropanın ən məşhur sənət studiyalarında onun sərgiləri təşkil olunmuşdur. 1925-ci ildə Gerda Parisdə keçirilmiş Dünya Yarmarkası çərçivəsində təşkil olunmuş müsabiqənin qalibi olmuşdur. Həmin dövrdə reklam illüstrasiyaları ilə məşhur olan Gerda, həm də tələb olunan portret rəssamı idi. Məşhur Danimarka balerinası Ulla Polsenlə (1905-2001) yaxın rəfiqə olan Gerda əsərlərində tez-tez model kimi ondan istifadə edirdi. Gerda məşhur rəssam Rudolf Teqner və onun xanımı Elna ilə də dostluq etmişdir.

• Le Livre des Vikings - Şarl Geyo (1920 və ya 1924)
• Une Aventure d'Amour à Venise - Cakomo Cirolamo Kazanova. Le Livre du Bibliophile. Georges Briffaut. Collection Le Livre du Bibliophile. Paris. 1927.
• Les Contes - Jan de Lafonten (1928–1929).
• Contes de mon Père le Jars və Sur Talons rouges - Erik Allatini (1929)
• Fortunio - Teofil Qotye (1934)
• L'Anneau ou La Jeune Fille Imprudente - Lui de Robert
• Amour Etrusque - Cozef Roni (böyük)
• L'Abdication de Ris-Orangis - Leo Larye (1918)

İllər ərzində Gerda və Lilinin həyat hekayəsi Danimarkada, eləcə də bütün Avropada dildən-dilə dolanmışdır. Onların sənət əsərlərinə maraq artmış, əsərlər sərgilənmiş və hərraclarda uğurla satılmışdır. 7 noyabr 2015-ci ildən 16 may 2016-cı ilə kimi Arken muzeyində Gerda Vegenerin xüsusi sərgisi keçirilmişir.^[7]

2000-ci ildə Devid Eberşof tərəfindən yazılmış kitabda Gerda və Lilinin həyatı mövzu seçilmiş, əsər bestsellerə çevrilərək bir çox dillərə tərcümə olunmuşdur. 2015-ci ildə Tom Huperin rejissorluğu ilə həmin əsər əsasında çəkilmiş filmdə Alisiya Vikander Gerda, Eddi Redmeyn isə Lili obrazlarını canlandırmışlar. Alisiya Vikander və Eddi Redmeyn canlandırdıqları rola görə Oskar mükafatına namizəd göstərilmişdir. Sisgender kişinin filmdə trans qadın obrazını canlandırması da bəzi tənqidlərə səbəb olmuşdur.^[8] Film həm də tarixi şəxsiyyətin həyatının feminizatik erotika şəklində təsvir edilməsinə, bədii kitaba əsaslanaraq Ayner və Gerdanın həyatının bəzi hissələrinin düzgün təsvir edilməməsinə görə tənqid edilmişdir.^[9][10][11]

• Man into woman: an authentic record of a change of sex / Lili Elbe ; edited by Niels Hoyer [i.e. E. Harthern] ; translated from the German by H.J. Stenning ; introd. by Norman Haire. - London, Jarrold Publisher's, 1933 (Orijinal Danimarka nəşri 1931-ci ildə Fra mand til kvinde. adı ilə yayımlanıb. Sonrakı nəşr: Man into woman: the first sex change, a portrait of Lili Elbe - the true and remarkable transformation of the painter Einar Wegener. - London, Blue Boat Books, 2004.
• Gerda Wegener / edited by Andrea Rygg Karberg ... [et al.]. - Ishøj, Arken, 2015.

• Works of Gerda Wegener on all-art.org
• Retrospective exhibition at ARKEN Museum of Modern Art^{[ölü keçid]} 7 noyabr 2015-ci ildən 16 May 2016-cı ilə kimi