Həlməl

Həlməl
Həlməl
Elmi təsnifat
	Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Klad: Rozidlər Klad: Fabidlər Dəstə: Həlməlçiçəklilər Fəsilə: Həlməlkimilər Yarımfəsilə: Zygophylloideae Cins: Həlməl
Beynəlxalq elmi adı
	Zygophyllum L., 1753;
ITIS	29058
NCBI	66651
EOL	70991

Həlməl (lat. Zygophyllum) — bitkilər aləminin həlməlçiçəklilər dəstəsinin həlməlkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Botaniki təsviri

Hündürlüyü 40-60 (bəzən 80) sm olan çoxillik ot bitkisidir. Gövdələri yuxarı qalxdıqca dibi adətən odunlaşır. Tərs yumurtavari iki yarpaqcıqdan ibarət 1.5-3 sm uzunluqda, ətli, qeyri-bərabəryanlı yarpaqları qarşılıqlıdır. Çiçəklərinin acımtıl, aşağısı isə narıncı rəngdə olan ləçəkləri tərs yumurtaşəkillidir. Ətli, uzunluğu 15–40 mm, eni 3–5 mm olan uzunsov yuvarlaq beştərəfli prizma formalı qutucuqları qanadsız, çoxtoxumludur. Boz-mixəyi rəngli, uzunluğu 4–5 mm, eni 2.5-3.5 mm romba bənzər və ya oval formalı toxumları bozumtul, nahamar qabıqla örtülmüşdür. Aprel-iyun aylarında çiçəkləyir, iyul-oktyabr aylarında meyvə verir.^[3]

Mənşəyi və yayılması

Adi həlməl kserofil coğrafi tipinin aralıq dənizi sinfinin aralıq dənizi-iran-turan qrupuna aiddir. Aralıq dənizi, Balkan və Qaradəniz ölkələri, Orta Asiya, İran, İraq və

Qafqazda yayılmışdır. Azərbaycanda adi həlməl Abşeron, Qobustan, Samur-Dəvəçi, Xəzəryanı, Kür-araz ovalıqları, Bozqır yaylası, Kür və Naxçıvan düzənliyi, Kiçik Qafqazın cənub rayonlarında bitir.^[3]

Ekoloji qrup və bitdiyi yerlər

Halokserofitdir, səhra və alaq bitkilik tiplərində rast gəlir. Yarımsəhra, quru şoran torpaqlar, yol qıraqları, qumsal yerlərdə, boş torpaqlarda, ev və digər tikililərin yanında qruplar əmələ gətirir.^[3]

Kimyəvi tərkibi

Alkaloid, flavonoid, saponin, kumarin, piyli və efir yağları, C və K vitaminləri, triterpenoidlər, fenolkarbon turşuları ilə zəngindir.

Təsiri və tətbiqi

Adi həlməl eksperimental və xalq təbabətində, habelə kliniki sınaqlarda geniş tətbiq edilir. Əsasən sidik kisəsi, revmatizm, dəri-zöhrəvi xəstəlikləri, irinli yara və xoralar, eləcə də

çıbanların müalicəsində istifadə olunur. Antihelmint, antiseptik, işlədici, yarasağaldıcı, damargenişləndirici, iltihab proseslərinə və zəhərlənməyə qarşı təsirə malikdir.

Əks təsirləri

Zəhərli olduğu üçün daxilə qəbul edilərkən ehtiyatlı olmaq zəruridir.

İstifadəsi

Müalicə məqsədi ilə bitkinin yerüstü hissəsi, kökü, meyvəsi və yarpaqları istifadə edilir. Cövhər, mazlar, plastır formalarında istifadə olunur.

Digər faydalı xüsusiyyətləri və istifadəsi

Qönçələr zəhərli olmadığına görə onlardan şorabalar hazırlanır.

Sinonimləri

Heterotipik sinonimləri

Agophyllum Neck.
Agrophyllum Neck.
Augea Thunb.
Fabago Mill.
Fagonia Tourn. ex L.
Halimiphyllum (Engl.) Boriss.
Petrusia Baill.
Piotes Sol. ex Britten
Sarcozygium Bunge
Tetraena Maxim.

Növləri

Zygophyllum acerosum (Boiss.) Christenh. & Byng
Zygophyllum aegyptium Hosny
Zygophyllum album L.f.
Zygophyllum applanatum Van Zyl
Zygophyllum arabicum (L.) Christenh. & Byng
Sirkanvari həlməl (Zygophyllum atriplicoides Fisch. & C.A.Mey.)
Zygophyllum augea Christenh. & Byng
Zygophyllum balchaschense Boriss.
Zygophyllum betpakdalense Golosk. & Semiotr.
Zygophyllum borissovae Beier & Thulin
Zygophyllum brachypterum Kar. & Kir.
Zygophyllum bruguieri (DC.) Christenh. & Byng
Zygophyllum bucharicum B.Fedtsch.
Zygophyllum californicum (Benth.) Christenh. & Byng
Zygophyllum charoides (Chiov.) Christenh. & Byng
Zygophyllum chilense (Hook. & Arn.) Christenh. & Byng
Zygophyllum chrysopteron Retief
Zygophyllum clavatum Schltr. & Diels
Zygophyllum coccineum L.
Zygophyllum cornutum Coss.
Zygophyllum creticum (L.) Christenh. & Byng
Zygophyllum cuspidatum Boriss.
Zygophyllum cylindrifolium Schinz
Zygophyllum darvasicum Boriss.
Zygophyllum decumbens Delile
Zygophyllum densispinum (Beier & Thulin) Christenh. & Byng
Zygophyllum densum (I.M.Johnst.) Christenh. & Byng
Zygophyllum dregeanum Sond.
Zygophyllum dumosum Boiss.
Zygophyllum eichwaldii C.A.Mey.
Zygophyllum fabago L.
Zygophyllum fabagoides Popov
Zygophyllum fontanesii Webb & Berthel.
Zygophyllum furcatum C.A.Mey.
Zygophyllum gaetulum Emb. & Maire
Zygophyllum geslinii Coss.
Zygophyllum giessii Merxm. & A.Schreib.
Zygophyllum glutinosum (Delile) Christenh. & Byng
Zygophyllum gobicum Maxim.
Zygophyllum gontscharovii Boriss.
Zygophyllum gypsophilum (Beier & Thulin) Christenh. & Byng
Zygophyllum hadramauticum (Beier & Thulin) Christenh. & Byng
Zygophyllum hamiense Schweinf.
Zygophyllum harpago (Emb. & Maire) Christenh. & Byng
Zygophyllum heterocladum Rech.f. & Patzak
Zygophyllum iliense Popov
Zygophyllum indicum (Burm.f.) Christenh. & Byng
Zygophyllum jaxarticum Popov
Zygophyllum kansuense Y.X.Liou
Zygophyllum karatavicum Boriss.
Zygophyllum kaschgaricum Boriss.
Zygophyllum kegense Boriss.
Zygophyllum kopalense Boriss.
Zygophyllum laeve (Standl.) Christenh. & Byng
Zygophyllum lahovarii (Volkens & Schweinf.) Christenh. & Byng
Zygophyllum latistipulatum (Beier & Thulin) Christenh. & Byng
Zygophyllum lehmannianum Bunge
Zygophyllum loczyi Kanitz
Zygophyllum longicapsulare Schinz
Zygophyllum longistipulatum Schinz
Zygophyllum luntii (Baker) Christenh. & Byng
Zygophyllum macropodum Boriss.
Zygophyllum madagascariense (Baill.) Stauffer
Zygophyllum madecassum H.Perrier
Zygophyllum mahranum (Beier) Christenh. & Byng
Zygophyllum mandavillei Hadidi
Zygophyllum mayanum (Schltdl.) Christenh. & Byng
Zygophyllum melongena Bunge
Zygophyllum microcarpum Licht. ex Cham.
Zygophyllum migiurtinorum Chiov.
Zygophyllum miniatum Cham.
Zygophyllum minutistipulum (Engl.) Christenh. & Byng
Zygophyllum molle (Delile) Christenh. & Byng
Zygophyllum mongolicum (Maxim.) Christenh. & Byng
Zygophyllum mucronatum Maxim.
Zygophyllum neglectum Grubov
Zygophyllum obliquum Popov
Zygophyllum olivieri (DC.) Christenh. & Byng
Zygophyllum orientale (C.Presl) Christenh. & Byng
Zygophyllum ovigerum Fisch. & C.A.Mey. ex Bunge
Zygophyllum oxianum Boriss.
Zygophyllum oxycarpum Popov
Zygophyllum pachyacanthum (Rydb.) Christenh. & Byng
Zygophyllum palmeri (Vasey & Rose) Christenh. & Byng
Zygophyllum pamiricum Grubov
Zygophyllum paulayanum (J.Wagner & Vierh.) Christenh. & Byng
Zygophyllum pinnatum Cham.
Zygophyllum potaninii Maxim.
Zygophyllum prismaticum Chiov.
Zygophyllum prismatocarpum Sond.
Zygophyllum procumbens Adamson
Zygophyllum propinquum Decne.
Zygophyllum pterocarpum Bunge
Zygophyllum pterocaule Van Zyl
Zygophyllum qatarense Hadidi
Zygophyllum retrofractum Thunb.
Zygophyllum rigidum Schinz
Zygophyllum rosowii Bunge
Zygophyllum scabrum (Forssk.) Christenh. & Byng
Zygophyllum scoparium (Brandegee) Christenh. & Byng
Zygophyllum simplex L.
Zygophyllum sinkiangense Y.X.Liou
Zygophyllum smithii Hadidi
Zygophyllum somalense Hadidi
Zygophyllum spinosissimum (Blatt. & Hallb.) Christenh. & Byng
Zygophyllum stapffii Schinz
Zygophyllum steropterum Schrenk
Zygophyllum subinerme (Boiss.) Christenh. & Byng
Zygophyllum subtrijugum C.A.Mey.
Zygophyllum sulcatum Huysst.
Zygophyllum taldykurganicum Boriss.
Zygophyllum tenue R.Glover
Zygophyllum trialatum Blatt. & Hallb.
Zygophyllum turcomanicum Fisch. ex Boiss.
Zygophyllum villosum (D.M.Porter) Christenh. & Byng
Zygophyllum xanthoxylum (Bunge) Maxim.
Zygophyllum zilloides (Humbert) Christenh. & Byng

İstinadlar

↑ Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 182. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
↑ Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 385.
↑ ¹ ² ³ Mehdiyeva N.P. «Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi». Bakı, 2011

Həmçinin bax

[_7a461d9662e330c6-1] Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 182. doi:10.5962/BHL.TITLE.746

[_bb027e91bad6dc4e-2] Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 385.

[:0-3] ¹ ² ³ Mehdiyeva N.P. «Azərbaycanın dərman florasının biomüxtəlifliyi». Bakı, 2011

[1]

[2]

[3]