Homo Ludens

Homo Ludens,(lat. “Oynayan insan”) 1938- ci ildə Niderland tarixçisi və mədəniyyətşünası Yohan Heyzinq tərəfindən nəşr olunmuş əsərdir.[1] Əsərdə mədəniyyətin və cəmiyyətin inkişafında oyunun əhəmiyyəti müzakirə edilir. Heyzinq, oyunun mədəniyyətin formalaşması üçün əsas və lazımlı (kifayət qədər olmasa da) şərt olduğunu göstərir. Ludens sözünün ingilis dilində birbaşa ekvivalenti yoxdur, çünki eyni zamanda idman, oyun, məktəb və praktika mənalarını verir.[2]

Təsiri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Homo Ludens, oyun tədqiqat tarixinin vacib hissəsidir. Bu daha sonra Roger Kailua kimi alimlərə təsir etmişdir . Sehrli dairə konsepsiyası Homo Ludensdən ilham alınaraq yaradılıb. Heyzinqin düşüncəsində əsas rol oynamamasına baxmayaraq, daha sonra öyrənmə oyunlarının bir parçası olaraq "Oyun Qaydaları"nda Katie Salem və Eric Zimmermann tərəfindən populyarlaşdırıldı və genişləndirildi.[3]

Önsöz müzakirələri

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Heyzinq kitabının ön sözündə, oyunun mədəniyyət elementi olmadığını əksinə mədəniyyətin oyun elementi olduğunu açıqlayır. Bu mövzuya, "Culture"da dəfələrlə düzəliş edildi. Kitabın ingilis dilində olan versiyasının alt başlığında Heyzinqin göstərilən arqumentinə uyğun olaraq "mədəniyyətdə oyun elementinin araşdırılması" olaraq dəyişdirdi.[4]

İçindəkilər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

I Mədəniyyət hadisəsi kimi oyunun təbiəti və əhəmiyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Oyun mədəniyyətdən daha qədimdir, çünki mədəniyyət, kifayət qədər təyin olunmamış olmasına baxmayaraq, hər zaman bir insan cəmiyyəti deməkdir və heyvanlar, insanları oynamağı öyrənənə qədər gözləmirlər.[5]

Heyzinq, heyvanların insanlardan əvvəl oyun oynadıqlarını izah edərək başlayır. Oyunun ən mühüm (insani və mədəni) aspektlərindən biri əyləncəli olmasıdır.[6] Heyzinq oyunun 5 xüsusiyyətini müəyyənləşdirir:[7]

  1. Oyun pulsuzdur, əslində azadlıqdır.
  2. Oyun "adi" və ya "real" həyat deyildir.
  3. Oyun həm yerində, həm də zaman baxımından "normal" həyatdan fərqlidir.
  4. Oyun nizam yaradır, bu sıradır. Oyun mütləq və üstün bir nizam tələb edir.
  5. Oyun heç bir maddi mənfəəti olmadan bağlanır və bundan faydalana bilməzsiniz.[8]

II Dildə ifadə edilən oyun anlayışı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Söz və düşüncə, elmi və ya məntiqi düşüncədən deyil, saysız dil mənasını verən yaradıcı dildən meydana gəlir, çünki bu "anlayış" hərəkəti təkrar təkrar ortaya çıxarır.[9]

Heyzinq fərqli dillərdə oyun sözü haqqında bu cür yazır. Bəlkə də ən qeyri-adi sözlər Latın dilindədir. "Oyun üçün ümumi bir termin olan Ludus'un yalnız Rumın dillərə keçmədiyi, eyni zamanda orada görə bildiyim qədəriylə iz buraxmadığı diqqət çəkicidir. Ludus və lüderlərin itməsi fonetik və ya semantik səbəblərdən yaranır.[10] "Oyun" sözünün bütün mümkün istifadə qaydaları arasında Heyzinq bir tərəfdən oyunun bərabərliyini, bir tərəfdən, "ciddi döyüş", digər tərəfdən, "erotik tətbiqlərlə" oyun konsepsiyasını izah edir.[11]

Oyun-kateqoriyası, oyun-konsepsiyası, oyun-funksiyası, seçilmiş dillərdə oyun-sözü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Heyzinq, müxtəlif təbii dillərdə oyun üçün istifadə olunan sözləri təsnif etməyə çalışır. Bölmə adı bu sözləri təsnif etmək üçün "oyun konsepsiyası"ndan istifadə edir. Başqa sözlə, "oyun-" ön şəkilçisindən istifadə edilən pyun-funksiyası və oyun-forması. Nümunələrin təbii dillərdə verildiyi sıra aşağıdakı kimidir:

Yunan[12] (3)
παιδιά — uşaq oyununa aiddir
ἄθυρμα — zarafat ideyası ilə bağlı
ἀγών — oyun və müsabiqələr üçün
Sanskrit[13] (4)
krīdati — heyvanların, uşaqların, yetkinlərin oyunlarını ifadə edir
divyati — qumar, zər atma, zarafat etmə, jest etmə, ...
vilāsa — parlaq, qəfil görünən, oynayan və bir peşəyə qovuşan
līlayati — işıq, oyunun qeyri-ciddi kiçik tərəfləri
Çin[14] (3)
wan — uşaq oyunlarını və daha çoxunu əhatə edən ən vacib sözdür
cheng — Yunan dilindəki agon a tam olaraq cavab verir..
sai — bir mükafat üçün təşkil edilən müsabiqə
Qara ayaq[15] (2)
koani — Bütün uşaq oyunları və təəccüblü şəkildə erotik mənada "oynaşmaq"
kachtsi — mütəşəkkil oyun
Yapon[16] (1)
asobu — oyun funksiyası üçün tək, çox dəqiq bir sözdür
Sami
la'ab (kök, la'at cazibədar ) - oynayır, güldürür, istehza edir
la’iba (Ərəbcə) - ümumiyyətlə oynayan, istehza edən, zəhlətökən[17]
la’ab (Arami) - gülür və istehza edir
sahaq (İbrani) - gülən və oynayan
Latın (1)
ludus — oynamaq, bu oyunun bütün sahəsini əhatə edir[18]

III Mədəniyyət funksiyası olaraq oyun və yarışma

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İlərləyən səhifələrdə gördüyümüz fikir, mədəniyyətin oyun şəklində ortaya çıxdığı, ən başından bəri oynandığıdır... Sosial həyat, oyun şəklində dəyərini artıran supra-bioloji formlar ilə əhatə olunmuşdur.[19]

IV Oyun və qanun

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hakimin pariki isə yalnız köhnə moda peşəkar paltarı deyil. Funksional olaraq vəhşilərin rəqs maskaları ilə yaxın əlaqəsi var. İstifadəçini başqa bir "varlığa" çevirir. Və heç bir şəkildə ingilislərə xas güclü ənənənin hüquqla qoruduğu tək çox qədim xüsusiyyət deyildir. İngilis hüquq praktikasında sübut kimi idman hüququ və yumor, o qədər çoxdur ki, arxaik cəmiyyətdə qanunun əsas xüsusiyyətlərindən biridir.[20]

Məhkəmədə üç oyun forması

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Heyzinq, "məhkəmədə üç oyun formu" olduğu və bu formların bu gün "arxaik cəmiyyətdə qanuni proses" ilə qarşılaşdırılmasıyla əldə edilə biləcəyi fikrini ortaya qoyur:[21]

  1. şans oyunu
  2. yarışma
  3. sözlü mübahisə

V Oyun və müharibə

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Yaxın zamanlara qədər, "millətlər qanunu" ümumiyyətlə , hər kəsin haqq və hüquqları olan bir cəmiyyətin idealını tanıyan və bir tərəfdən də müharibəni rədd edən, bir tərəfdən sülhü dəstəkləyən və zorakılığa qarşı sistemi dəstəkləyirdi.[22]

Bu fəsil yalnız kitabda deyil, Heyzinqin öz həyatında daha açıq şəkildə müəyyən bir yer tutur. İlk Niderland versiyası 1938-ci ildə (II Dünya Müharibəsi rəsmi olaraq başkamazdan əvvəl) yayımlandı. Beacon Press kitabı, Heyzinqin İngilizcə mətni ilə İsviçdə 1944-cü ildə yayımlanan Almanca mətnin birləşiminə əsaslanır. Heyzinq, 1945-ci ildə (İkinci Dünya Müharibəsinin sona çatdığı il) öldü.

  1. Müqəddəs etibarlılıq qazanmaq üçün müharibə elan etmək.[23]
  2. Silahlı münaqişə yolu ilə ədaləti bərqərar etmək.[23]
  3. Müharibənin özü kəhanətin bir forması olaraq qəbul edilə bilər.[24]

Fəsildə bəzi təəccüblü şərhlər var:

  1. Əgər belə bir oyunun bütün sivilizasiyaların həyat prinsipi olduğunu hesab edilərsə, cəmiyyəti formal olaraq oyuna çağırır.[25]
  2. Oyun ruhu olmadığı təqdirdə sivilizasiya yaranması mümkün deyil.[26]

VI Oynamaq və öyrənmək

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim insan üçün bir işə cəsarət etmək gücdür, ama bilmək sehrli gücdür. Onun üçün butün bu xüsusi bilgilər müqəddəs bilgidir - ezoterik və xariqüladə olan bilgəlikdir, çünki hər hansı bir bilgi birbaşa kosmik nizamınla bağlıdır.[27]

Tapmaca tapma və ölüm cəzası motivinə bu fəsildə çox geniş yer verilir.

  • Yunanıstan ənənəsi: Halkas və Mopsos sehrbazların hekayəsi.[28]

VII Oyun ve şeir

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Şeir, əslində, bir oyun funksiyasıdır, oyun zamanı zehinin öz dünyasında baş verən proseslərdir. Orada varlıqlar adi həyatdan fərqli bir fizionomiyaya bürünür və məntiq və səbəbdən başqa bağlarla bağlıdırlar".[29]

Heyzinqə görə "arxaik şairin əsl adı" lənətlənmiş, Allah tərəfindən zülm edilən, çirkin bir bədheybətdir".[30] Onun verdiyi bir çox nümunədən birini Beovulfda görünən Unferdi göstərə bilərik.[31]

VIII Mifopoietik ünsürlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Metaforun təsiri həyat və hərəkət baxımından şeyləri və ya hadisələri təsvir etməkdir.Nüfuzlu və ölümsüz bir şəxs kimi təmsil etmək, bütün mif quruluşunun və demək olar ki, bütün şeirlərin ruhudur.[32] Mifopoeziya tam anlamı ilə əfsanədir.[33]

IX Fəlsəfədə oyun formaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Dairənin mərkəzində oyun fikrimizlə anlatmağa çalışdığımız Yunan sofistinin fiquru var. Əvvəlcədən ard arda gələn peyğəmbər, tibb adamı, gözətçi, sehrbaz və şair kimi ardıcıl olaraq önə çıxmış olan arxaik mədəni həyatın mərkəzindəki fiqur olaraq görülə bilər.

X İncəsənətdə oyun formaları

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Harada olursa olsun izmlə bitən bir sözlə qarşılaşdığımız zaman bir oyun icmasının izlərini tapırıq.[34]

Heyzinq artıq oyun və şeir arasında ayrılmaz bir bağ qurmuşdur. İndi o, "oyun və musiqi arasında əlaqənin daha yüksək səviyyədə olduğunu etiraf edir.[35] Ancaq "şeir, musiqi və rəqsdən plastik sənətə" çevrildiyi zaman "oyunla əlaqələri daha az görünür".[36] O, "yaradıcı impulsa baxmayaraq, intizamın idarə etdiyi və bacarığını formalaşdıran "memar, heykəltaraş, rəssam, sənətkar, keramikaçı və rəssam dizayner" nümunələrindən bəhs edir."[37] Digər tərəfdən, əgər bir "sənət əsərinin, ictimai ətrafda qəbul tərzinə" çevrildiyi təqdirdə,[38], şəkil tamamilə dəyişir. Bu, bu ictimai qəbul, yeni "-izm" in köhnə "-izm" e qarşı oynadığı mübarizəni, oyunu xarakterizə edir.

XI Oyun adı altında Qərb sivilizasiyası

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Beləliklə, biz oyunun sivilizasiyanın inkişafının ən erkən mərhələlərində oynandığını başa düşməliyik.[39]

XII. Müasir sivilizasiyada oyun ünsürü

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Amerika siyasətində bu [bütün seçki aparatında mövcud olan oyun amili] daha aydındır. İkipartiyalı sistem iki nəhəng komandanın qarşısına çıxmazdan xeyli əvvəl, siyasi fərqlər kənar şəxslər üçün güclə sezilən, Amerikada seçkiqabağı təşviqat bir növ milli idman növünə çevrildi.[40]

Sitatlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • "Man only plays when in the full meaning of the word he is a man, and he is only completely a man when he plays." (On the Aesthetic Education of Man — Fridrix Şiller)
  • "It is ancient wisdom, but it is also a little cheap, to call all human activity 'play'. Those who are willing to content themselves with a metaphysical conclusion of this kind should not read this book."

Nəşrlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Huizinga, Johan (1938). Homo Ludens: Proeve Ener Bepaling Van Het Spelelement Der Cultuur. Groningen, Wolters-Noordhoff cop. 1985. Original Dutch edition.
  • Huizinga, J. (1949). Homo Ludens: A Study of the Play-Element in Culture. London: Routledge & Kegan Paul.
  • Huizinga, Johan (1955). Homo ludens; a study of the play-element in culture. Boston: Beacon Press. ISBN 978-0807046814.
  • Huizinga, Johan (2014). Homo Ludens: A Study of the Play-Element in Culture. Mansfield Centre, CT: Martino Publishing ISBN 978-1-61427-706-4

Həmçinin bax

[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Huizinga, Johan. "Homo Ludens" (PDF). art.yale.edu. Switzerland: Routledge. 1944. 2015-03-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
  2. ↑ "JM Latin English Dictionary | Free Latin Dictionary". www.latin-dictionary.org. 2016-09-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-09-19.
  3. ↑ Zimmerman, Eric; Salen, Katie (25 sentyabr 2003). Oyun qaydaları . MIT Press. ISBN 978-0262240451.
  4. ↑ Huizinga, Johan. "Homo Ludens" (PDF). art.yale.edu. Switzerland: Routledge. 1944. ix. 2015-03-28 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-05-13.
  5. ↑ Huizinga 1955, p. 1
  6. ↑ Huizinga 1955, p.3
  7. ↑ Huizinga 1955, p. 8-10
  8. ↑ Huizinga 1955, p.13
  9. ↑ Huizinga 1955, p.28
  10. ↑ Huizinga 1955, p.36
  11. ↑ Starting from his remark on Professor Buytendijk's use of the word "love-play", Huizinga remarks that in his own opinion "it is not the act as such that the spirit of language tends to conceive as play; rather the road thereto, the preparation for and introduction to "love", which is often made enticing by all sorts of playing. This is particularly true when one of the sexes has to rouse or win the other over to copulating." Today one uses the word foreplay to describe this "love-play". Huizinga, 1955, p.43
  12. ↑ Huizinga 1955, p.30
  13. ↑ Huizinga 1955, p.30-1
  14. ↑ Huizinga acknowledges the assistance of Professor Duyvendak Arxivləşdirilib 2009-02-18 at the Wayback Machine's "friendly help [which allows him] to say something about the Chinese expressions for the play-function". Huizinga 1955, p.32
  15. ↑ The information on the Blackfoot language used by Huizinga comes from Professor Christianus Cornelis Uhlenbeck. Huizinga 1955, p33. See the book Montana 1911: A Professor and his Wife among the Blackfeet for further details behind this contribution of the Blackfoot Indian language to Homo Ludens.
  16. ↑ Huizinga acknowledges the assistance of Professor Johannes Rahder, Huizinga 1955, p.34. Having identified a single word, Huizinga then goes on to explain that the matter is more complicated, Specifically, he mentions bushido (which was enacted in play-forms) and later asobase-kotoba (literally play-language — for polite speech, the mode of address used in conversation with persons of higher rank).
  17. ↑ Huizinga makes a point of noting that this Arabic word is used for the "playing" of a musical instrument, as in some modern European languages. Huizinga 1955, p35.
  18. ↑ Huizinga then makes a point of noting that jocus, jocari does not mean play proper in classical Latin. Huizinga 1955, p35. The primary reason for making this point here is that later he shall note the disappearance of ludus to be supplanted by jocus in the emergence of the Romance languages.
  19. ↑ Huizinga 1955, p.46
  20. ↑ Huizinga 1995, p77.
  21. ↑ Huizinga 1955, p84.
  22. ↑ Huizinga 1955, p90.
  23. ↑ 1 2 Huizinga 1955, p91.
  24. ↑ Note from the translator: "Huizinga's own English MS. replaces this third factor by "the cessation of normal social conditions"." Huizinga 1955, p91.
  25. ↑ Huizinga 1955, p100-01.
  26. ↑ Huizinga 1955, p101.
  27. ↑ Huizinga 1955, p105.
  28. ↑ Huizinga 1955, p109. Details of the contest are not easy to come by. Just after the fall of Troy, Mopsos meets Chalcas. Chalcas points to a fig tree and asks him: How many figs are there on that fig tree over there? Mopsos answers 9; Chalcas say 8. Chalcas is wrong and drops dead on the spot. Symboles, mythes et légendes Archived 29 June 2015 at the Wayback Machine Date of last access 10 September 2008.
  29. ↑ Huizinga 1955, p.119
  30. ↑ Huizinga 1955, p120.
  31. ↑ Huizinga, p121. The spelling of Unferd is sometimes given as Unferth in other texts.
  32. ↑ Huizing 1955, p136.
  33. ↑ One might wish to consult related Wikipedia articles Mythopoeia and Mythopoeic thought.
  34. ↑ The quotation is taken from Chapter XII The Play-element in Contemporary Civilization. It seems appropriate to bring it forward to Chapter X Play-forms in Art to characterize the naturally occurring -isms of Impressionism, Cubism and so on. One wonders if Huizinga also had in mind the politically occurring -isms of Communism, Fascism, Republicanism, Socialism and so on. Huizinga 1955, p.203
  35. ↑ Huizinga 1955, p.158
  36. ↑ Huizinga 1955, p.165
  37. ↑ Huizinga 1955, p.166
  38. ↑ Huizinga 1955, p.169
  39. ↑ Huizinga 1955, p173.
  40. ↑ Huizinga 1955, p.207

Xarici keçidlər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Huizinga, Johan. Homo Ludens. Beacon Press (1 June 1971). ISBN 0-8070-4681-7
  • Huizinga, Johan (1955). Homo ludens; a study of the play-element in culture. Boston: Beacon Press. ISBN 978-0-8070-4681-4.
  • Sutton-smith, Brian (2001), The ambiguity of play, Cambridge, Mass.: Harvard University Press, ISBN 978-0-674-00581-5, OCLC 46602137
  • Wilhelmina Maria Uhlenbeck-Melchior, Mary Eggermont-Molenaar, Christianus Cornelius Uhlenbeck, Alice Beck Kehoe, Klaas van Berkel, Inge Genee; translation from Dutch by Mary Eggermont-Molenaar (2005), Montana 1911: A Professor and his Wife among the Blackfeet, Calgary: University of Calgary Press, ISBN 978-1-55238-114-4, OCLC 180772936