I Con (İngiltərə kralı)
I Con və ya Torpaqsız Con (ing. John, King of England; ing. John Lackland) (d. 24 dekabr 1166 – ö. 19 oktyabr 1216) — İngiltərə kralı. Onun Normandiya hersoqluğu və Fransadakı digər ingilis mülklərini itirməsi, İngiltərə və Fransanın bir hissəsini özündə birləşdirən Plantagenet imperiyasının süqutu və Kapetinqlər sülaləsinin Fransada güclənməsinə səbəb oldu. Səltənətinin sonlarında çıxan baron üsyanı nəticəsində imzalanan Maqna Karta xartiyası, bu gün Birləşmiş Krallığın konstitusiya tarixinin başlanğıcı olaraq qəbul edilir.
| I Con | |
|---|---|
| ing. John Lackland türk. Yurtsuz John osman. یورتسوز ژوهن | |
 | |
| Əvvəlki | I Riçard |
| Sonrakı | III Henri |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 24 dekabr 1166 |
| Vəfat tarixi | 19 oktyabr 1216 (49 yaşında) |
| Vəfat səbəbi | dizenteriya |
| Fəaliyyəti | monarx |
| Atası | II Henri |
| Anası | Akvitaniyalı Eleonora |
| Həyat yoldaşları |
Qloçesterli İzabella Anqulemli İzabella |
| Uşaqları |
III Henri Kornvollu Riçard Janna Plantagenet İzabella Plantagenet Eleonora Plantagenet |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Con, İngiltərə kralı II Henri və Akvitaniya hersoqinası Eleonoranın dörd oğlundan ən kiçiyi idi. Bu səbəblə taxt və monarx mülkiyyətindən miras alması gözlənilmədiyi üçün Torpaqsız Con olaraq anılırdı. Qardaşları Gənc kral Henri, Riçard və Cefrinin 1173-1174-cü ildə krala qarşı üsyan çıxarmasının ardından atasının ən sevimli oğlu oldu. 1177-ci ildə atası tərəfindən İrlandiya lordu oldu və bununla birlikdə həm İngiltərədə, həm də Fransada bəzi mülklər ona verildi. II Henri və böyük oğulları arasında çıxan toqquşmalar Gənc kral Henri və Cofrinin ölümü ilə nəticələndi. Atasının vəfatının ardından 1189-cu ildə digər qardaşı Riçard İngiltərə kralı oldu. Ancaq qardaşı 3-cü səlib yürüşünə çıxdığı əsnada Con üsyan çıxarmış, bu üsyan istədiyi nəticəni verməmişdi. Bununla yanaşı o, İngiltərə taxtının varisliyindən alınmadı. Çünki qardaşı Riçardın qanuni övladı - varisi hələ də yox idi. Nəticədə Riçardın 1199-cu ildə vəfatının ardından Con İngiltərə kralı elan edildi. Ertəsi il Fransa kralı II Filiplə bağlanan sülhlə Conun Fransadakı mülklərin real kralı olduğu təsdiq edildi.
Buna baxmayaraq Fransa ilə münaqişə 1202-ci ildə yenidən alovlandı. İlk illərdə ingilislər ard-arda qələbələr qazansa da, hərbi çatışmazlıqlar və kralın Normandiya, Bretoniya və Anju zadəganlarına qarşı yürütdüyü sərt siyasət 1204-cü ildə şimali Fransadakı bütün ingilis mülklərinin əldən çıxmasına səbəb oldu. Növbəti 10 il boyunca Corc bu mülklərin geri alınması, ordunun yenidən qurulması və Fransaya qarşı yeni ittifaqların qurulmasına çalışdı. Papa III İnnokentlə aralarında çıxan anlaşmazlıq səbəbilə 1209-cu ildə aforoz edilsə də, 1213-cü ildə bu problem həll edildi. 1214-cü ildə Fransaya qarşı yeni bir hərbi hazırlığa başlasa da, bu cəhdi də müttəfiqlərinin fransızlara qarşı məğlub olması ilə nəticələndi.
İngiltərəyə döndükdən sonra Con, apardığı iqtisadi islahatlar və İngiltərədəki güclü zadəganlara qarşı yürütdüyü siyasətdən narazı olan baronların üsyanıyla üzləşdi. Həm kral, həm də üsyançı baronların razılığı ilə 1215-ci ildə Maqna Karta hazırlanıb imzalansa da, tərəflərdən heç biri bu xartiyanın şərtlərinə riayət etmədi. Çox keçmədən Fransa kralı VIII Lüdoviqin yardımıyla baronlar yenidən ayaqlandılar və vəziyyət daha da pisləşdi. Con 1216-cı ilin sonlarında şərqi İngiltərədə apardığı hərbi əmliyyat əsnasında tutulduğu dizenteriya səbəbilə vəfat etdi. 9 yaşlı oğlu Henri İngiltərə kralı elan edildi və dəstəkçiləri ertəsi il Fransa kralı və baronlar üzərində qələbə qazandı.
Hakimiyyəti
[redaktə | mənbəni redaktə et]XIII əsrdə İngiltərənin iqtisadi həyatında xeyli dəyişikliklər baş verir: əkinçilik təkmilləşir, üçtarlalıq geniş yayılır. Meşələrin təmizlənməsi və bataqlıqların qurudulması nəticəsində əkin sahələri xeyli artır. Ingils yununa təlabatın Flandriyada və İtaliyada artması nəticəsində qoyuçuluğun sonrakı inkişafı gedir. Ümumi təsərrüfat yüksəlişi əhalinin 2,5 – 3 dəfə artmasına gətirib çıxarır.
Şəhərin kənddən ayrılması prosesi davam edir. XIII əsrin sonuna doğru İngiltərədə təxminən 280 — ə yaxın şəhər məskəni var idi. Şəhər əhalisinin sayı da artmışdı. XIII əsrin əvvəllərinə doğru daxili iqtisadi əlaqələr sabitləşir.
Orta əsrlərdə İngiltərənin iqtisadi inkişafının ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri daxili əlaqələrin inkişafında kəndin böyük rol oynaması idi. Onların sürətli inkişafına kənd təsərrüfatı rayonlarının ixtisaslaşması mühüm təsir göstərir.
XIII əsrdə ingilis cəmiyyətinin əsas təsərrüfat və sosial özəyi manor olaraq qalırdı. XII əsrin sonundan başlayaraq manor bazar əlaqəərinə cəlb olunur. Bazara daha çox kənd təsərrüfatı məhsulu çıxarmaq üçün bu manorların sahibləri icma əmlakını da ələ keçirməyə çalışır və biyarı artırırdı. İri feodallar bu səbəbdən villanların şəxsi azadlıq qazanmalarına mane olurdular.
Eyni zamanda əmtəə — pul münasibətləri ingilis kəndində biyar təsərrüfatını dağıdan yenilikləri də doğururdu. Villanların daha az olduğu xırda manorlarda pul rentası üstünlük qazanırdı. Bu isə kəndliləri feodalların hündəlik nəzarətindən azad edirdi. Lakin fransız feodalından fərqli olaraq ingilis feodalları domen təsərrüfatından hələ əl çəkməmişdilər. Onlar villanların əməyindən də, muzdlu işçilərdən də eyni dərəcədə istifadə edirdilər.yəni XIII əsr ingilis kəndində 2 əks inkişaf meyli – mühafizəkar və mütərəqqi meyl nəzərə çarpır.
Əmtəə — pul münasibətlərinin təsiri altında XIII əsrdə iri feodallar – baronlarla, xırda feodallar – cəngavərlər arasında fərq xeyli dərinləşir. Bu, ilk növbədə onların əmlak və gəlirləri, təsərrüfat fəaliyyətinin xarakteri və siyasi mövqeyi ilə müəyyən olunurdu.
XIII əsrdə əmtəə — pul münasibətlərinə cəngavərlər daha intensiv cəlb olunurdu. Onların təsərrüfatında pul rentası üstün idi, muzdlu əməkdən də istifadə edilirdi. Ingilis cəngavərlərinin böyük bir hissəsi hərbi zümrə xarakterini tədricən itirir və kənd sahiblərinə çevrilirdilər. Daxili bazarın inkişafında ümumi maraq onları şəhərlilərlə və varlı kəndlilərlə yaxınlaşdırırdı. Bunun müqabilində feodallar təbəqəsi İngiltərədə ümumilikdə qapalı zümrəyə çevrilmir: mənşəyindən asılı olmayaraq 20, bəzən 40 funt illik gəliri olan azad torpaq mülkiyyətçisi cəngavər adını alırdı və zadəganların tərkibinə daxil olurdu.
Feodal aristokratiyasını təşkil edən baronlar və prelatlar isə öz silki imtiyazlarını hakimiyyətər vəchlə saxlamağa çalışırdılar.
Daxili iqtisadi əlaqələr möhkəmləndikcə, feodal dövlətinin mərkəzləşməsi də güclənirdi. Lakin bu proses uzun sürən siyasi mübarizə ilə müşayiət olunmuşdur.
Mübarizənin birinci mərhələsi II Henrinin kiçik oğlu Torpaqsız İoannın (1199- 1216 ) hakimiyyəti dövrünə təsadüf edir. Özbaşına torpaq müsadirələri, bəzi maqnatların hakimiyyətəbsi və edamı ona qarşı baronların böyük müqavimətini yaradır. İoannın Fransadakı uğursuz müharibələri də onların qəzəbinə səbəb olur. Və nəhayət, kilsə seçkilərinə kralın müdaxilə etməsindən narazı olan kilsə də baronların tərəfindən çıxış edirdi.
Kralın baronlarla əvvəlki toqquşmalarından fərqli olaraq bu dəfə cəngavərlər və şəhərlilər də krala qarşı dururlar.xüsusilə şəhərlilərdən yığılan özbaşına rüsumlar da onları baronlarla yaxınlaşdırır. 1202 -1204 – cü illərdə fransız kralı II Filipp Avqust İoannın Fransadakı mülklərini: Normandiyanı, Anjunu, Meni, Tureni və Puatunun bir hissəsini alır. Laroş- o – Muan və Buvindəki ( 1214 ) məğlubiyyəti İoannın mövqeyini daha da zəiflədir. Bundan xeyli əvvəl, 1207 – ci ildə kralın icazəsi olmadan Kenterberili arxiyepiskopu ingilis kilsəsinin başçısı təyin etdiyi üçün papa III İnnokenti ilə münaqişə baş verir. 1212 – ci ildə papa İoannın taxt – tacdan məhrim edilməsi haqqında bulla verir və ingilis tacı hüququnu fransız kralına verir. İoann 1213 – cü ildə papa qarşısında təslim olur, özünü onun vassalı elan edir və ildə 1000 marka gümüş ödəməyi öz üzərinə götürür. Bu biabırçı akt müxalifəti daha da gücləndirir. 1215 – ci ilin yazında baronlar cəngavərlər və şəhərlilərin dəstəyi ilə krala qarşı müharibəyə başayır. Kral qiyam qaldırmış baronların tələblərinə tabe olur və 15 iyun 1215 – ci ildə Azadlıqların Böyük Xartiyasını imzalayır.
Bu xartiyanın ( Magna Charta Libertatum ) əksər maddələri baronların və kilsə feodallarının maraqlarını ifadə edirdi. Kral kilsə seçkilərinin sərbəstliyini qəbul etməli olur. Adəti üzrə yığılan rüsumlardan artıq yığılmayacağını vəd edirdi. Kral şurasının icazəsi olmadan “ qalxan pulu ” yığmaq da qadağan olunurdu. Şuranın tərkibinə isə əsasən baronlar daxil olmalı idi. Digər zümrələrdən fərqli olaraq baronları yalnız onlara bərarər şəxslər – perlər mühakimə edə bilərdi. Perlərin qərarı olmadan krala baronları həbs etmək, mülkünü müsadirə etmək qadağan olunurdu. Və nahayət, xartiyanın yerinə yetirilməsinə nəzarət etmək üçün 25 baronlan ibarət komitə seçilirdi.
Cəngavərlərə azad kəndlilərə münasibətdə xartiya daha az bənd nəzərdə tutmuşdu: baronlara və krala nəzərdə tutulduğundan artıq xidmət etmək qadağan olunurdu. Bütün azad adamlara kral məmurlarının özbaşınalığından müdafiə vəd olunurdu. Onlar üçün II Henri tərəfindən tətbiq olunmuş məhkəmə qaydaları saxlanılırdı. Şəhərlərə gəlincə, xartiya onların artıq mövcud olan imtiyazlarını təsdiqləməklə kifayətlənirdi. Vahid ölçü və çəki tətbiq olundu. İngiltərəyə xarici tacirlərin sərbəst gəlişi asanlaşdırıldı. Bu tədbir xarici ticarətin inkişafına imkan yaratsa da, şəhərlilər üçün sərfəli deyildi, çünki onların inhisarını pozurdu. Və nəhayət, villanlara gəlincə, xartiya onlara heç nə vermədi, əksinə onların hüquqsuzluğunu bir daha təsdiqlədi.
Eyni zamanda Xartiya öz dövrü üçün mütərəqqi səciyyə də daşıyırdı: o, təkcə baronlara deyil, cəngavərlərə və şəhərlilərə münasibətdə kral özbaşınalılığının qarşısını alırdı. Bu sonuncular isə həmin dövrdə ölkənin iqtisadi inkişafında mütərəqqi meyllərin daşıyıcıları idi.
Böyük Xartiya praktikada həyata keçirilmədi. Papanın dəstəyinə arxalanan İoann baronları qiyamçı adlandıraraq onların tələblərini yerinə yetriməkdən imtina etdi. Müharibə başladı və onun qızıcı vaxtında İoann öldü. Baronlar onun azyaşlı oğlu III Henrini kral elan etdilər.
Ədəbiyyat
[redaktə | mənbəni redaktə et]- Aberth, John. (2003) A Knight at the Movies: Medieval History on Film. London: Routledge. ISBN 978-0-415-93886-0.
- Barlow, Frank. (1999) The Feudal Kingdom of England, 1042–1216. Harlow, UK: Pearson Education. ISBN 0-582-38117-7.
- Barrett, Nick. (2007) "The Revenues of King John and Philip Augustus Revisited," in Church (ed) 2007.
- Bartlett, Robert. (2000) England Under the Norman and Angevin Kings: 1075–1225. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-19-822741-8.
- Bevington, David. (2002) "Literature and the theatre," in Loewenstein and Mueller (eds) 2002.
- Bolton, J. K. (2007) "English Economy in the Early Thirteenth Century," in Church (ed) 2007.
- Bradbury, Jim. (1998) Philip Augustus, King of France 1180–1223. London: Longman. ISBN 978-0-582-06058-6.
- Bradbury, Jim. (2007) "Philip Augustus and King John: Personality and History," in Church (ed) 2007.
- Brown, Reginald Allen. (1989) Rochester Castle: Kent. London: English Heritage. ISBN 978-1-85074-129-9.
- Carpenter, David. (1996) The Reign of Henry III. London: Hambledon Press. ISBN 978-1-85285-137-8.
- Carpenter, David. (2004) Struggle for Mastery: The Penguin History of Britain 1066–1284. London: Penguin. ISBN 978-0-14-014824-4.
- Church, Stephen D. (1999) The Household Knights of King John. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-55319-3.
- Church, Stephen D. (ed) (2007) King John: New Interpretations. Woodbridge, UK: Boydell Press. ISBN 978-0-85115-947-8.
- Church, Stephen (2015) King John: England, Magna Carta and the Making of a Tyrant. London: Macmillan. ISBN 978-0-230-77245-8.
- Churchill, Winston. (1958) A History of the English-Speaking Peoples, Volume 1. London: Cassell. OCLC 634802587.
- Coss, Peter. (2002) "From Feudalism to Bastard Feudalism," in Fryde, Monnet and Oexle (eds) (2002).
- Curren-Aquino, Deborah T. (1989a) "Introduction: King John Resurgent," in Curren-Aquino (ed) 1989b.
- Curren-Aquino, Deborah T. (ed) (1989b) King John: New Perspectives. Cranbury, US: University of Delaware Press. ISBN 978-0-87413-337-0.
- D'Amassa, Don. (2009) Encyclopedia of Adventure Fiction: the Essential Reference to the Great Works and Writers of Adventure Fiction. New York: Facts on File. ISBN 978-0-8160-7573-7.
- Danziger, Danny and John Gillingham. (2003) 1215: The Year of the Magna Carta. London: Coronet Books. ISBN 978-0-7432-5778-7.
- Duffy, Sean. (2007) "John and Ireland: the Origins of England's Irish Problem," in Church (ed) 2007.
- Duncan, A. A. M. (2007) "John King of England and the King of the Scots," in Church (ed) 2007.
- Dyer, Christopher. (2009) Making a Living in the Middle Ages: The People of Britain, 850 – 1520. London: Yale University Press. ISBN 978-0-300-10191-1.
- Elliott, Andrew B. R. (2011) Remaking the Middle Ages: The Methods of Cinema and History in Portraying the Medieval World. Jefferson, US: McFarland. ISBN 978-0-7864-4624-7.
- Fryde, E. B., D. E. Greenway, S. Porter and I. Roy (eds) (1996) Handbook of British Chronology, third edition. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-56350-X.
- Fryde, Natalie, Pierre Monnet and Oto Oexle. (eds) (2002) Die Gegenwart des Feudalismus. Göttingen, Germany: Vandenhoeck and Ruprecht. ISBN 978-3-525-35391-2.
- Fryde, Natalie. (2007) "King John and the Empire," in Church (ed) 2007.
- Galbraith, V. H. (1945) "Good and Bad Kings in English History," History 30, 119–32.
- Gillingham, John. (1994) Richard Coeur de Lion: Kingship, Chivalry, and War in the Twelfth Century. London: Hambledon Press. ISBN 978-1-85285-084-5.
- Gillingham, John (2001) The Angevin Empire. (2nd edition) London, UKL Hodder Arnold. ISBN 0-340-74115-5.
- Gillingham, John. (2007) "Historians without Hindsight: Coggshall, Diceto and Howden on the Early Years of John's Reign," in Church (ed) 2007.
- Given-Wilson, Chris. (1996) An Illustrated History of Late Medieval England. Manchester: Manchester University Press. ISBN 0-7190-4152-X.
- Harper-Bill. (2007) "John and the Church of Rome," in Church (ed) 2007.
- Harris, Jesse W. (1940) John Bale, a study in the minor literature of the Reformation. Urbana, US: Illinois Studies in Language and Literature.
- Hodgett, Gerald. (2006) A Social and Economic History of Medieval Europe. Abingdon, UK: Routledge. ISBN 978-0-415-37707-2.
- Holt, James Clarke. (1961) The Northerners: A Study in the Reign of King John. Oxford: Oxford University Press. OCLC 862444.
- Holt, James Clarke. (1963) King John. London: Historical Association. OCLC 639752123.
- Holt, James Clarke. (1984) "The Loss of Normandy and Royal Finance," in Holt and Gillingham (eds) 1984.
- Holt, James Clarke and John Gillingham (eds) (1984) War and Government in the Middle Ages: Essays in Honour of J. O. Prestwich. Woodbridge, UK: Boydell Press. ISBN 978-0-389-20475-6.
- Hunnisett, R. F. (1961) The Medieval Coroner. Cambridge: Cambridge University Press. OCLC 408381.
- Huscroft, Richard. (2005) Ruling England, 1042–1217. Harlow, UK: Pearson. ISBN 0-582-84882-2.
- Inwood, Stephen. (1998) A History of London. London: Macmillan. ISBN 978-0-7867-0613-6.
- Johnson, Hugh. (1989) Vintage: The Story of Wine. New York: Simon and Schuster. ISBN 0-671-68702-6.
- Jordan, William Chester. (1991) "Isabelle d'Angoulême, by the Grace of God, Queen," in Revue belge de philologie et histoire, 69, 821–852.
- Lachaud, Frédérique, Jean sans Terre, Paris, Perrin, 2018 ISBN 978-2-262-06481-5.
- Lawler, John and Gail Gates Lawler. (2000) A Short Historical Introduction to the Law of Real Property. Washington DC: Beard Books. ISBN 978-1-58798-032-9.
- Lloyd, Alan. (1972) The Maligned Monarch: a Life of King John of England. Garden City, US: Doubleday. OCLC 482542.
- Loewenstein, David and Janel M. Mueller. (eds) (2002) The Cambridge History of Early Modern English Literature. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-63156-3.
- Maley, Willy. (2010) "'And bloody England into England gone': Empire, Monarchy, and Nation in King John," in Maley and Tudeau-Clayton (eds) 2010.
- Maley, Willy and Margaret Tudeau-Clayton. (eds) (2010) This England, That Shakespeare: New Angles on Englishness and the Bard. Farnham, UK: Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-6602-8.
- Mason, Emma. (2008) King Rufus: The Life and Murder of William II of England. Stroud, UK: The History Press. ISBN 978-0-7524-4635-6.
- McEachern, Claire. (2002) "Literature and national identity," in Loewenstein and Mueller (eds) 2002.
- McLynn, Frank. (2007) Lionheart and Lackland: King Richard, King John and the Wars of Conquest. London: Vintage Books. ISBN 978-0-7126-9417-9.
- Morris, Marc. (2015) King John: Treachery and Tyranny in Medieval England: The Road to Magna Carta. New York: Pegasus Books.
- Moss, V. D. (2007) "The Norman Exchequer Rolls of King John," in Church (ed) 2007.
- Norgate, Kate. (1887) England Under the Angevin Kings, vol. 2. London: Macmillan. OCLC 373944.
- Norgate, Kate. (1902) John Lackland. London: Macmillan. OCLC 1374257.
- Poole, Stephen. (1993) From Domesday Book to Magna Carta 1087–1216. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-285287-6.
- Potter, Lois. (1998) Playing Robin Hood: the Legend as Performance in Five Centuries. Cranbury, US: University of Delaware Press. ISBN 978-0-87413-663-0.
- Power, Daniel. (2007) "King John and the Norman Aristocracy," in Church (ed) 2007.
- Ramsay, James Henry. (1903) The Angevin Empire. London: Sonnenschein. OCLC 2919309.
- Richardson, Douglas. (2004) Plantagenet Ancestry: a Study in Colonial and Medieval Families. Salt Lake City: Genealogical Publishing. ISBN 978-0-8063-1750-2.
- Rowlands, Ifor W. (2007) "King John and Wales," in Church (ed) 2007.
- Scott, Walter. (1998) Ivanhoe. Edinburgh: Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-0573-6.
- Seel, Graham E. (2012) King John: An Underrated King. London: Anthem Press. ISBN 978-0-8572-8518-8.
- Stenton, Doris Mary. (1976) English Society in the Early Middle Ages (1066–1307). Harmondsworth, UK: Penguin. ISBN 0-14-020252-8.
- Tulloch, Graham. (1988) "Historical Notes," in Scott (1998).
- Turner, Ralph V. (2009) King John: England's Evil King? Stroud, UK: History Press. ISBN 978-0-7524-4850-3.
- Vincent, Nicholas. (2007) "Isabella of Angoulême: John's Jezebel," in Church (ed) 2007.
- Warren, W. Lewis. (1991) King John. London: Methuen. ISBN 0-413-45520-3.
Xarici keçidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]