Kanal İstanbul

Kanal İstanbul — İstanbulun Avropa tərəfindəki Qara dənizdən Mərmərə dənizinə qədər uzanması plannanan bir dizayndır. Keçmişdə bənzər versiyalar təklif olunsa da, Kanal İstanbul layihəsi 2011-ci ildə o vaxtkı Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan tərəfindən elan edilmişdi. Layihə üçün ilk tender 26 mart 2020-ci ildə keçirilib.

İstanbul Boğazına alternativ su layihəsinin tarixi Roma imperiyasına qədər gedib çıxır. Sakarya Çayı Nəqliyyat Layihəsi ilk dəfə Bitinya Qubernatoru Plinius və İmperator Trayan arasındakı yazışmada bəhs edilmişdir^[1]

Qara dənizi və Mərmərəni süni bir boğazla birləşdirmək fikri XVI əsrdən bəri 6 dəfə gündəmə gəlmişdir. 1500-cü illərin ortalarında Osmanlı İmperiyası tərəfindən planlaşdırılan üç böyük layihədən biri Sakarya çayı ilə Sapanca gölünü Qara dəniz və Mərmərəyə bağlamaq idi. 1550-ci ildə, Sultan Süleyman Qanuninin dövründə də gündəmə gəldi. Dövrün iki böyük memarı Memar Sinan və Nikola Parisi hazırlıqlara başlasalar da, müharibələr səbəbiylə bu layihənin həyata keçirilməsi baş tutmadı.

İstanbulun qərbində bir kanal layihəsi ilk dəfə TÜBİTAK-ın Bilim ve Teknik jurnalında 1990-cı ilin avqust ayında yayımlanan bir məqalədə təklif edildi. Dövrün Enerji Nazirliyinin Müşaviri Yüksəl Önəmin yazdığı məqalənin adı "İstanbul Kanalını Düşünürəm" idi. Böyükçəkməcə gölündən başlayaraq Terkos gölünün qərbindən keçən İstanbul Kanalının uzunluğu 47 km, suyun səthində eni 100 m və dərinliyi 25 m idi. 1994-cü ildə Bülənt Əcəvit İstanbulun Avropa tərəfində Qara dəniz ilə Mərmərə arasında kanal açmağı təklif etdi. Layihə DSP-nin seçki kağızlarında "Boğaziçi və DSP-nin Kanal Layihəsi" adlandı.

Jurnalist Hıncal Uluç ilk dəfə 23 sentyabr 2010-cu ildə "Baş nazirdən "Dəli" layihə" adlı məqaləsində layihədən bəhs etdi^[2] 2011-ci ildə dövrün baş naziri Rəcəb Tayyib Ərdoğanın sözləri mətbuatda "çılğın bir layihə" kimi göründü, lakin layihənin adı, məzmunu və yeri uzun müddət gizli qaldı. Layihə haqqında əsas məlumatlar 27 aprel 2011-ci il tarixində Sütlücədəki Haliç Konqres Mərkəzində təşkil edilən mətbuat konfransında elan edildi.

Açıqlamalara görə Kanal İstanbulun rəsmi adı şəhərin Avropa tərəfində tətbiq ediləcək. Hal-hazırda Qara dəniz ilə Aralıq dənizi arasında alternativ bir keçid olan Bosfor boğazında gəmi hərəkətini asanlaşdırmaq üçün Qara dəniz ilə Mərmərə dənizi arasında süni su yolu açılacaqdır. Kanalın Mərmərə dənizinə qovuşduğu nöqtədə, 2023-cü ilə qədər inşası planlaşdırılan iki yeni şəhərdən biri qurulacaq. Kanal uzunluğu 40–45 km; eni səthdə 145–150 m, dibində təxminən 125 m olacaqdır. Dərinliyi 25 metr olacaq. Bu kanalla biryerdə Boğaz tanker trafiki üçün tamamilə bağlanacaq və İstanbulda iki yeni yarımada və yeni bir ada meydana gələcək.

Kanal İstanbul, 453 milyon kvadrat metr üzərində inşa edilməsi planlaşdırılan "Yeni Şəhər"in 30 milyon kvadrat metrini təşkil edir. Digər ərazilər 78 milyon kvadrat metr olan hava limanı, 33 milyon kvadratmetr ərazi ilə Ispartakule və Bahçeşehir, 108 milyon kvadrat metrlik yollar, 167 milyon kvadratmetr ərazi ərazi bağlamaları və 37 milyon kvadratmetrlik ümumi yaşıl sahələrdir.

Layihənin öyrənilməsi iki il çəkəcək. Qazılmış ərazidən çıxan böyük həcmli torpaq bir hava limanı və liman tikintisində istifadə ediləcək, ocaqları və qapalı mədənləri doldurmaq üçün istifadə ediləcək. Layihənin maliyyətinin 10 milyard dolların üzərində ola biləcəyi bildirilir.

Layihənin marşrutu 15 yanvar 2018-ci il tarixində müəyyən edilmişdir. Nəqliyyat Nazirliyi layihənin Küçükçəkməcə Gölü, Sazlısu Anbarı və Terkos Barajı marşrutlarından keçəcəyini ictimaiyyətə elan etdi.

Layihənin ümumi dəyəri 75 milyard lirə, körpülər və hava limanları kimi investisiyalar nəzərə alındıqda 118 milyar lirədir.^[3]

Layihə Boğazın alternativ kanalına çevrildikdə, hüquqşünaslar arasında kanalın hüquqi statusu ilə bağlı müzakirələr başladı. Kanalın Montrö Boğazları Konvensiyasına zidd bir vəziyyət yaratmayacağı ilə bağlı müzakirələr başlayıb.

Montrö müqaviləsi ilə ABŞ yalnız məhdud tonajları, yükləri, silahları ilə və müəyyən bir müddətə Qara dənizə girə bilərdi. Planlaşdırılan bu kanalın Montrö müqaviləsinə daxil olub-olmaması və Yeni Böyük Oyundakı yeri də müzakirə mövzularındandı.

• Bir çox hüquqşünas müqavilənin iki dənizi birləşdirən yol və ya yollar kimi qiymətləndiriləcəyini və bunun təhlükəli yük keçidi üçün yaxşı alternativ olmasından başqa çox alternativ verməyəcəyini bildirdi.^{[mənbə göstərin]}

• kanal.istanbul — Rəsmi saytı