Konstantin Petrjak

Konstantin Antonoviç Petrjak (rus. Константин Антонович Пе́тржак; 4 sentyabr 1907, Lukuv – 10 oktyabr 1998, Sankt-Peterburq) — SSRİ nüvə fiziki, fizika elmləri doktoru, professor, sovet eksperimental nüvə fizikasının banilərindən biri, sovet atom layihəsinin əsas yaradıcılarından biri.

Konstantin Petrjak
Doğum tarixi 4 sentyabr 1907(1907-09-04)
Doğum yeri
Vəfat tarixi 10 oktyabr 1998(1998-10-10) (91 yaşında)
Vəfat yeri
Dəfn yeri
  • Serafimovskoye qəbiristanlığı[d]
Elm sahələri Nüvə fizikası
Elmi dərəcəsi
Elmi adı
Təhsili
Elmi rəhbəri İqor Kurçatov
Mükafatları 2-ci dərəcəli "Vətən müharibəsi" ordeni "Qırmızı əmək bayrağı" ordeni "Şərəf nişanı" ordeni "1941–1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə" medalı
SSRİ Nazirlər Sovetinin mükafatı "Stalin" mükafatı RSFSR əməkdar elm xadimi

1940-cı ildə A.F.İoffe adına REA-nın Fizika-Texniki İnstitutunda Georgi Flerov ilə birlikdə radioaktiv çevrilmələrin yeni növünü - uran nüvələrinin kortəbii parçalanmasını kəşf edib.[1][2] K.A.Petrjakın əsərləri elmi nüvə fizikasının inkişafına və nüvədaxili enerjinin praktiki inkişafına bilavasitə təsir göstərən bir sıra görkəmli nailiyyətlərlə zənginləşib.

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

4 sentyabr 1907-ci ildə Lukov qraflığında (indiki Lukov şəhəri, Lublin Voyevodalığı, Polşa) anadan olub. Milliyyətcə polyakdır. Kostya 12 yaşında olanda Malovişerski şüşə zavodunun mənzərəli emalatxanasında işə düzəlib. Orada o, şüşə və çini üzərində rəssamlığın bütün tərəflərini öyrənib. 1928-ci ildə fabrik komitəsinin tövsiyəsinə uyğun fəhlə fakültəsinə daxil olub. 1931-ci ilin yazında Leninqrad Dövlət Universitetinin radiologiya qrupunda təhsil almağa başlayıb.[3]

Konstantin Petrjakın diplom işinin elmi rəhbəri İqor Kurçatov onun tədqiqat mövzusunu belə tərtib etmişdi: impulslu ionlaşma kamerasının və müvafiq avadanlıqların istehsalını əhatə edən 230Th izotopunun çürümə sabitini təyin etmək. Konstantin Petrjak orijinal konstruksiya təklif etdi: radiusu toriumun buraxdığı α-hissəciklərin yol uzunluğu ilə üst-üstə düşən sferik kamera. Əsər Gənc Alimlərin Ümumittifaq Müsabiqəsində fərqləndi və onun müəllifi 1936-cı ildə A.A.Jdanov adına Leninqrad Dövlət Universitetinin fizika fakültəsini bitirərək ilk dəfə ştata alındı. 1936-cı ilin dekabrında isə Petrjak SSRİ Elmlər Akademiyasının V.G.Xlopin adına institutunun aspiranturasına qəbul edildi.[3]

1938-ci ilin dekabrında O.Han və F.Ştrassmann tərəfindən yavaş neytronlarla şüalanma zamanı uran nüvələrinin parçalanması fenomeni aşkar edildikdən sonra İ.V.Kurçatov Petrjaka və onun digər aspirantlarından Georgi Flerova uranın nüvə olub-olmadığını və sürətli neytronların təsiri altında parlanmağı araşdırmağı tapşırmışdı. Petrzhak və Flerov parçalanma hadisələrini qeyd etmək üçün çox həssas ionlaşma kamerası qurdular və 1940-cı ilin əvvəlində təcrübələrə başladılar. Tezliklə onlar aşkar etdilər ki, kamera neytron mənbəyi çıxarıldıqdan sonra da parçalanmanı qeyd etməyə davam edir. Uran nüvələrinin spontan parçalanması onları neytronlarla bombalamadan baş verir.[4][5] 14 iyun 1940-cı il tarixli 33 nömrəli prioritetlə SSRİ-nin Kəşflərin Dövlət Reyestrinə daxil edilmiş elmi kəşf belə edildi.[6] Kurçatov kəşf haqqında dərhal Amerika Birləşmiş Ştatlarının "Physical Review" elmi jurnalına adını müəlliflər sırasına daxil etmədən qısa teleqraf mesajı göndərdi. Flerov və Petrjak onun adını da daxil etməyi təklif etdilər. Çünki eksperimental konstruksiyanı təklif edən Kurçatov idi və nəticələrin təhlilində iştirak etmişdi. Lakin İqor Kurçatov bu təklifi qəbul etmədi. Cəmi 90 sözdən ibarət mesaj jurnalın 1 iyul tarixli sayında dərc edildi.[5]

Böyük Vətən müharibəsinin başlaması ilə K.A.Petrzhak 22 iyun 1941-ci ildə orduya çağırıldı. Lakin 1942-ci il martın 20-də leytenant Petrjak tərxis olunaraq Kazana göndərilir və orada öz ixtisası üzrə işləmək üçün SSRİ Elmlər Akademiyasının sərəncamına daxil olur. 11 noyabr 1942-ci ildə K.Petrjak namizədlik dissertasiyasını müdafiə etdi. Həmin vaxt cəbhədən qayıdan Kurçatov Petrjakı sovet atom layihəsi üzərində işləməyə dəvət etdi. Ona neytron mənbələrinin məhsuldarlığını ölçmək üçün effektiv metod hazırlamağı təklif etdi. Nəticədə sonradan onu müşayiət edən hissəciklər metodu adlanan üsul yaradıldı. Yaranmaqda olan sovet nüvə sənayesi üçün çox vacib olduğu ortaya çıxan bu tədqiqatın materialları Petrjakın 31 dekabr 1948-ci ildə müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyasının əsasını təşkil etdi.[3]

1947-ci ilin sonunda K.A.Petrjak 1986-cı ilə qədər rəhbərlik etdiyi Radium İnstitutunda neytron fizikası və parçalanma fizikası laboratoriyasını yaratdı və 1961-ci ildə Lensoviet LTI-də nüvə enerjisinin problem laboratoriyasını təşkil etdi.

K.A.Petrjak 10 oktyabr 1998-ci ildə vəfat etdi.[7] O, Sankt-Peterburqda Serafimovski qəbiristanlığında dəfn edilib.

Elmi və pedaqoji fəaliyyət

[redaktə | mənbəni redaktə et]

K.A.Petrjakın nüvə fizikası sahəsində gördüyü işlər fizika elminin inkişafına və nüvədaxili enerjinin praktiki inkişafına bilavasitə təsir göstərmiş bir sıra görkəmli nailiyyətlərlə elmi zənginləşdirmişdir.

Atom elminin və texnologiyasının formalaşması dövründə Konstantin Petjak öz işləri ilə atom enerjisinin mənimsənilməsinə və Sovet İttifaqının müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsinə töhfə verən alimlərdən biri idi. Xüsusilə, K.A.Petrjak mühüm praktiki problemi uğurla həll etdi. O, şüalanmış uranın emalının texnoloji məhsullarında plutonium və əlaqəli radioaktiv elementlərin tərkibinin dəqiq müəyyən edilməsini kəşf edib.

K.A.Petrjakın pedaqoji qabiliyyəti və təşkilatçılıq istedadı 1949-cu ildə yaratdığı və 35 ilə yaxın işlədiyi, 25 il ona rəhbərlik etdiyi Leninqrad Texnologiya İnstitutu nüvə fizikası kafedrasında özünü tam şəkildə büruzə verdi. Nüvə fizikasısı kafedrası o vaxtkı gənc nüvə sənayesi üçün mühəndis kadrları hazırlayan yeni yaradılmış Fizika və Kimya fakültəsinin üç şöbəsindən biri idi. Onun xüsusi rolu ondan ibarət idi ki, o, nüvə fizikası, radioaktivlik, ionlaşdırıcı şüalanmanın maddə ilə qarşılıqlı əlaqəsi və nüvə elektronikası sahəsində kimya universitetinin daxilində biliklərin verilməsini nəzərdə tuturdu. Fakültənin digər kafedralarında, müəyyən dərəcədə institutun digər fakültələrində də elmi-tədris işinin səviyyəsinə və mədəniyyətinə kafedranın böyük təsiri olub. Mühəndislik fizikası və kimya fakültəsinin yüzlərlə məzunu Petrjakın məktəbindən keçib.

1952-1953-cü illərdə Leninqrad Texnologiya İnstitutunda 15 MeV-lik betatron quraşdırılıb istifadəyə verildikdən sonra K.A.Petrjak və onun rəhbərlik etdiyi şöbənin işçiləri uran-238 və torium-232 fotofissiya məhsullarının məhsuldarlığını ölçmək üçün bir sıra işlər apardılar. Torium-232, uran-235, uran-238, plutonium-239-un fotoparçalanması nəticəsində yaranan gecikmiş neytronları öyrənmək sahəsində naliyyətlər əldə etdilər. Bu işlərin nəticələri nüvə məlumatlarının arayış kitablarına daxil edildi və bu nüvələrin fotoparçalanmasının xüsusiyyətləri kimi xidmət etməyə davam etdi.[8]

1960-cı illərin sonundan 1990-cı illərin əvvəllərinə qədər K.A.Petrjak və onun əməkdaşları sabit enerji ilə neytronların parçalanma kəsiklərinin və kalifornium-252 parçalanma neytronlarının ən mühüm nüvələrinin parçalanma spektrinin dəqiq mütləq ölçülməsinin böyük bir dövrünü həyata keçirdilər. Onlar nüvə dövrü, eləcə də kalifornium-252-nin kortəbii parçalanması aktı üzrə neytronların orta sayının ölçülməsini müəyyən etdilər. 1995-ci ildə işlənmiş nüvə yanacağının transformasiyası konsepsiyasının inkişafı çərçivəsində kiçik aktinidlərin sürətli parçalanma neytronlarının spektrlərinin dəqiq ölçülməsinə başlanıldı. Petrjak bu sahədə ilk layihələrin hazırlanmasında iştirak etmiş, sonra isə həyatının son günlərinə qədər onların həyata keçirilməsində məsləhətçi kimi iştirak etmişdir.[3]

Konstantin Petrzhak bir neçə onlarla elmlər namizədi və doktoru yetişdirib. Hazırda Petrjakın fəaliyyətinin elmi nəticələri müəlliflik şəhadətnamələri ilə qorunan 300-dən çox nəşrdə təqdim olunur.

Maraq sahəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Konstantin Petrjak rəssamlıq sahəsində qeyri-adi qabiliyyətlərə malik idi. Gəncliyində o, çini fabriklərinin birində çini boyası çəkmişdi. Sonralar o, Kareliya mənzərələri və həmkarlarının - Vitali Xlopin, İosif Starik, İqor Kurçatovun portretləri də daxil olmaqla bir çox rəsm əsəri yaradıb. Əsərlərinin bir hissəsi “V.İ. Xlopin adına Radiasiya İnstitutunun muzeyində qorunur".[9]

Rəssamlıqla yanaşı, Petrjak skripka və gitarada ifa etməyi bacarırdı. O, həm həvəskar tamaşalarda, həm də iş yoldaşları və dostlarının əhatəsində tez-tez musiqilər ifa edirdi.

Əsərləri

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Flerov G. N., Petrzhak K. A. . Spontaneous Fission of Uranium // en:Physical Review, 1940, 58 (1). — P. 89—92. — DOI:10.1103/PhysRev.58.89.2. (Received 14 June 1940; Published 1 July 1940)
  • Петржак К. А., Флёров Г. Н. . Спонтанное деление урана // ru:Журнал экспериментальной и теоретической физики . 10, вып. 9-10. 1940. 1013—1017.
  • Петржак К. А., Флёров Г. Н. . Спонтанное деление урана (PDF) // ru:Успехи физических наук . 25, вып. 2. 1941. 147—169.
  • 50 лет современной ядерной физики. Петржак К.А., Флёров Г.Н. Спонтанное деление тяжелых ядер.- 1982-с.105. М.:Энергоатомиздат

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Храмов Ю. А. . Физики: Биографический справочник. 2-е изд. М.: Наука. 1983. — С. 378.
  2. ↑ Савельев И. В. . Курс физики. Т. 3. М.: Наука. 1989. ISBN 5-02-014432-0. — С. 253.
  3. ↑ 1 2 3 4 Драпчинский Л. В. "К 100-летию со дня рождения К. А. Петржака". // Сайт «Семейные истории на фоне эпохи». 2016-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-27.
  4. ↑ Гринберг А. П., Френкель В. Я. . Игорь Васильевич Курчатов в Физико-техническом институте (1925—1943). История науки и техники. Л.: Наука. Отв. ред. В. М. Тучкевич. 1984. — С. 101—103.
  5. ↑ 1 2 Флёров Г. Н. . Всему мы можем поучиться у Курчатова // Воспоминания об Игоре Васильевиче Курчатове. Учёные СССР. Очерки, воспоминания, материалы. М.: Наука. Отв. ред. А. П. Александров. 1988. ISBN 5-02-000047-7. — С. 57—77.
  6. ↑ "Флёров, Петржак — Научное открытие № 33 «Спонтанное деление ядер урана»". // Сайт «Научные открытия России». 2012-01-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-27.
  7. ↑ "Obituary: Konstantin Antonovich Petrzhak (04.07.1907 — 10.10.1998)". // Website «High Energy and Nuclear Physics in Russia». 2016-03-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-27.
  8. ↑ "История кафедры радиационной технологии". // Сайт кафедры радиационной технологии СПбГТИ (ТУ). 2016-06-28 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-27.
  9. ↑ Шашуков Е. А. "Талантливы во всём". // Сайт Информационного агентства «ПРоАтом». 2006-08-24. 2016-08-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-07-27.