Koreya mədəniyyəti

Koreya mədəniyyəti — Müasir zamanda Koreyanın iki yerə Şimal və Cənuba bölünməsi mədəniyyətdə də parçalanmaya səbəb oldu. Lakin buna baxmayaraq, Koreyanın ənənəvi mədəniyyəti 5000 ildən çox tarixi olan hər iki dövləti birləşdirir və ən qədimlərdən biri hesab olunur.^[1][2][3][4]

Koreya qədim mədəniyyətə malik ölkədir. Koreya tarixini başlanğıcı b.e.ə. 2333-cü ilə – əfsanəvi hökmdar Tanqunun dövrünə təsadüf edir. O, Allahın oğlu kimi qəbul edilib Çoson dövlətinin, yəni «Səhər təravəti ölkəsi»nin banisi hesab edilir. Tarixi faktlar sübut edir ki, b.e.ə I əsrdə bu ölkədə Koqurye, Pekçe və Silla dövlətləri də mövcud olmuşdur. VII əsrin ortalarından Silla bütün Koreya yarımadalarını birləşdirdi. Bu dövlətlərdə mədəniyyətə xüsusi yer verilirdi. Yüksək vəzifəli koreyalıların məzarları üzərində abidələr - masa şəklində dolmenlər qurulurdu.^[5].

Əsas məqalə: Koreyanın bölünməsi

Koreya vahid ölkə səciyyəsi kəsb etməklə özünün siyasi və mədəni özünəməxsusluğunu qoruyub saxladı. Mədəniyyətin çiçəklənməsi Koqurye dövrünə (X – XIV əsr) və Çoson (XIV – 1910 il) dövrünə təsadüf edir. Koreya uzun müddət Yaponiyanın hökmranlığı l olmuş və II Dünya müharibəsindən sonra iki dövlətə bölünüb.

1948-ci ildə iki dövlət yaradılır - cənubda Cənubi Koreyaya, çimalda KXDR. Koreya müharibəsindən (1950—1953) sonra iki yeri təşkil olunan dövlət Koreya silahsızlaşdırılmış zonası ilə bir-birindən ayrılır.

Yarımadanın şimalında Kim İr Senin diktatorluğu altında Koreya Xalq Demokratik Respublikası qurulur (ölümündən sonra oğlu Kim Çen İr varisi oldu; 2011-ci ilin dekabrında Kim Çen İrin ölümündən sonra isə ölkəni üçüncü oğlu Kim Çen In idarə edir).

Bir neçə onilliklər ərzində Cənubi Koreyada isə hərbi diktatorlar ölkənin modernləşdirilməsi siyasəti ilə hökmranlıq etdilər. 1980-ci illərin sonlarında ölkə demokratik bir dövlət oldu.

Koreyanın bədii mədəniyyəti dinin təsiri altında olmuşdur. İlk çağlar ruhlara sitayiş (şamanizm və yamusok), sonralar isə Konfutsiçilik, buddizm, ən başlıcası Mahayanının təsiri özünü təzahür etdirirdi. Silla dövləti zamanı buddizm, Çoson dövründə isə konfutsiçilik üstünlük təşkil edir.

Koreyanın yazılı ədəbiyyatı hələ Silla dövründə – VIII əsrdə yaranmışdır. Onun əsası idu vasitəsilə həyata keçirildi. Bu, koreya danışıq dilinin Çin ieroqlifləri ilə ötürülməsi demək idi. Müasir günədək idu ilə 25-dən artıq şer gəlib çatmışdır ki, bunlar da xaynqo adlanırdı.

Kopye sülaləsi dövründə «Kaye mahnıları» janrı daha populyar idi. Bir qədər sonrakı dövrdə bu sülalənin daha yeni bir lirik poeziya janrı – siçjo meydana çıxdı. Bir qayda olaraq siçjo hər hansı bir fikir və hissin üç misra ilə çatdırılmasını nəzərdə tutur. XV əsrdə xanqıl əlifbasının kəşfi məhəbbət lirikasının rəngarəng növlərinin meydana çıxmasına səbəb oldu.

Çoson dövrünün orta mərhələsində kasa adı altında doğma dildə peyzaj lirikası janrı geniş vüsət tapmağa başladı. Zərif şerlərdə şairlər doğma təbiətin gözəlliklərini vəsf edirdilər. Yazılı ədəbiyyatın inkişafı və kitab nəşri VIII əsrə təsadüf edir. 751-ci ildə ksiloqrafik üsul ilə buddaya dair təsvir – «Daharapi-sutranın təmiz havası» adlı əsər çap edilir.

Qədim Koreya musiqi mədəniyyəti iki kateqoriyadan ibarətdir: çxanok (cəmiyyətin yüksək təbəqələrinin musiqi ənənələrinin toplusu) və sonak (sadə insanların musiqisi). Çxanok melodiyaları, bir qayda olaraq, asta, təntənəli və uzun musiqi frazalarını birləşdirən mürəkkəb kompozisiyalardan ibarətdir. Bunlardan müasir dövrümüzə qədər gəlib çıxan «Suçjeçxon» pyesidir. Qədim dövrdə onlar saray təntənələri, bayramlarında ifa olunurdu. Xalq musiqisi isə, özündə şaman nəğmələrini əhatə edərək sançjo janrını (zərb alətləri musiqisi) və pxansorini (musiqili dram) yaradırdı.

Musiqinin bir sahəsi olan rəqslər koreyada bir neçə növdür: şaman, saray, xalq və maskalarla rəqs. Xoreoqrafik çiçəklənmə buddizminin hökmranlığı dövrünə təsadüf edir. Bu rəqslərin ifası zamanı əsas diqqət tamaşaçıya ekstaz, vəch hissini çatdırmaqdır. Hərəkətlərin plastikası qeyri-cismani hesab edilirdi.

Yaponların əsarəti dövründən başlayaraq həmin rəqslər tənəzzülə uğramışdı. Kommu (qılıncların rəqsi), xanmu (durnaların rəqsi), çxunenmu (yazda oxuyan bülbüllərin rəqsi), çxunyançjmon rəqsləri, «mədəniyyət dəyərləri» silsiləsinə aid olan sərvətlərdəndir. Bir çox kostyumlu tamaşalar və ya rəqslər Koreyanın müxtəlif yerlərində ifa olunur.^[6]

Rəngkarlığın erkən nümunələri öz təzahürünü Koqurye sülaləsinə aid sərdabələrin divar təsvirlərində tapmışdır. Bu abidələrə Mancuriyanın cənubunda Phenyanın alt hissəsində (III – IV əsr), Kyonca (VI əsr) ərazilərindədir.

Korye dövrü buddizmin çiçəklənməsinə aid olub, Koreya təsviri sənətinin «qızıl əsri» adlandırılır. Bu dövrün rəssamları ecazkar məbəd freskaları, budda kitablarına illüstrasiyalar, müasirlərinin portretlərinin, həmçinin «dörd möhtəşəm hakimin», gavalı, səbləh, payızgülü və bambukun təsvirinə başlıca yer vermişlər.

Çoson sülaləsi dövründə konfutsiçiliyin hökmranlığı ilə əlaqədar çin rəngkarlıq kanonları daha çox qabardılmaba başladı və bu uzun müddət (XVIII əsrə qədər) davam etdi.

Hazırda Şimali Koreyada sənət ənənə və realizmdən təsirlənir. Cjon Sonun "Kımgan dağlarının Çxon zirvəsi" şəkli, dumanın gizlədiyi yüksək qayalarla Koreya mənzərəsinin klassik bir nümunəsidir. ^[7].

Koreyada bir sıra nadir əl işləri məhsulları istehsal edilir. Onların əksəriyyəti gündəlik istifadə üçün nəzərdə tutulmuşdur, buna görə praktiklik bu işlərin estetikasından daha vacibdir. Ənənəvi olaraq ən populyar materiallar metal, ağac, parça, lak və gildir. Lakin bəzi hallarda bu yaxınlarda kağız, şüşə və ya dəri istifadə edilmişdir.

Qırmızı və qara keramikadan olan qədim əl işləri, Çinin Xuanxe dövrü dulusçuluq məktəbinə çox oxşardır. Tunc dövrünə aid tapıntılar çox fərqlidir və daha bacarıqlı düzəldilmişdir.

Qazıntılar zamanı zərif taclar, qablar və müxtəlif naxışlar olan qablar da daxil olmaqla bir çox gözəl arxeoloji nümunələr tapılmişdır. Koryo dövründə bürüncdən istifadə çox yayılmışdı. Mis ərintisi və sinkin üçdə birindən əldə edilən bürünc də kifayət qədər populyar material idi. Sülalə həmçinin, öz seladon məhsulları ilə daha yaxşı tanınır.

Coson dövründə mavi naxışlarla bəzədilmiş çini qablar daha məşhur idi. Eyni zamanda, ağac emalı inkişaf etdirdi ki, bu da süni şəkildə hazırlanmış mebellərinin - dolab, sandıq və masaların görünməsinə səbəb oldu.

Koreya heykəltəraşlığına qədim fiqurları nümunə göstərmək olar. Məsələn, Panqude (Şimali Konsan əyaləti) qayası üzərində yonulmuş fiqurlarını, neolit dövrünün tapıntıları olan daş və sümükdən insan, heyvan fiqurları göstərmək olar. Bürüncdən hazırlanmış fiqurlar isə bürünc dövrünün məhsulları hesab edilir. Yalnız «üç dövlət»in hakim olduğu zamanlarda heykəltəraşlıq sıçrayış əldə etdi. Bu dövrdə buddaya həsr olunmuş heykəllər məbəd və paqodalarda üstünlük təşkil etməyə başladı. Budda heykəllərinin ən gözəl nümunələri VIII əsrdə Gönçə yaxınlığındakı Sokkuram mağara məbədində qalmaqdadır.

XIV əsrin sonunda Çoson sülaləsinin hakimiyyəti dövründə heykəltəraşlıq tənəzzülə uğradı. Hələ qədimdən koreyalılar metalın aşılanması üzrə məşhur idilər. Koreya ərazisində bürüncdən hazırlanmış bir çox məhsullar – güzgü, balta, bıçaq, zəng, orijinal həndəsi və zoomorf ornamentlərlə bəzədilmiş zinət əşyaları bürünc mərhələsinə təsadüf edir. Metalların aşılanması sənəti dəmir dövrünün ilk mərhələsinə təsadüf edərək «üç dövlət» hakimiyyəti çağlarında özünün kamillik səviyyəsinə çatmışdır. Silla dövrünün əşyaları kolleksiyaları tac, sırğa, boyunbağı bel kəməri və s. öz unikal bəzəyi ilə, zərifliyi ilə seçilirdi. Tacların bəzədilməsi xüsusi, unikal sənətkarlıqla yerinə yetirilirdi; dalğavari cizgi və xətlər, relyef ornamentləri, qızıl simlərlə bir-birinə calaqlaşdırılmış yarpaqcıqlar zinyət əşyalarına xüsusi gözəllik verirdi. Zənglər öz zahiri görünüşü və səslənməsinə görə məşhur idi. Belələri məbədləri bəzəyi kimi böyük dini və estetik əhəmiyyət kəsb edirdi. Belə zənglərin biri VIII əsrin sonlarında tökülmüş «Emille zəngləri» kimi məşhur olan məbəd zəngləridir. Bu zənglər lotos formasında gözəl medalyonlarla, həmçinin su pəriləri, çiçək təsvirləri ilə bəzədilmişdir.

Koreya keramikası da məşhur idi. Bu sənətin özünün dərin ənənələri mövcuddur: neolit dövründə qədim dulusçuluq qabları, xüsusi imzalarla bəzədilmiş vazaların hazırlanması və s. Neolit dövrünün erkən keramikası dar qablarda paralel xətt və nöqtələrlə bəzədilmiş təsvirlərdən ibarətdir. Bir qədər sonra rənglənmiş gildən fiqurlar yaradılmağa başladı. Bu qədim keramik məhsullar sərbəst tərzdə, orijinal formada, özündə şamanizmi nümayiş etdirirdi. Silla dövrünün keramikasnda qəlibçilik metoduna daha çox üstünlük verilirdi.

Dulusçuluq sahəsində yüksək inkişaf dövrü XII – XIII əsrə təsadüf edir. Bu zaman Koreya sənətkarları mavi-yaşıl rəngli kaşıdan istifadə və bunların məhsul üzərində təsvirinə yer verdilər. Bu texnika Koreyaya Çindən daxil olmuşdur.^[8]

Çoson sülaləsi dövründə keramikada aparıcı mövqeyi kobalt təsvirləri ilə ağ çini üzərində nəqşlər təşkil edirdi. Bu texnika indiyədək öz varlığın saxlamaqdadır. Bu üsulla müasir yemək, çay dəstləri hazırlanır.

16-cı əsrdə İmcın müharibəsi zamanı bir çox saxsı qablar yaponlar tərəfindən oğurlandı. Gündoğar ölkəyə aparılan bu nümunələr Yaponiya keramikasına güclü təsir göstərmişdi. ^[9][10][11]Tanınmış bir çox yapon dulusçuluq sənəti ustalarının faliyyətlərində hələ də Koreya yarımadasının fəthinindən sonra Yaponiyaya gətirilən nümunələrin təsirini görə bilərik.^[12][13][14]

Koreya teatrının daha qədim köklərə gedib çıxdığını göstərmək lazımdır. Belə ki, bu teatr ibtidai dövrün dini ənənələrinə söykənir. Teatrın ayrılmaz tərkib hissəsini isə, musiqi və rəqs təşkil edirdi. Bunun ən parlaq nümunəsi txalcum – yəni maskalarda komediya tamaşalarıdır. Bunlar pantomima və rəqsləri xatırladır. Daha geniş vüsət tapmış mahnı-dramatik tamaşalardan pxansorini göstərmək olar. Bu tamaşa populyar süjetlər əsasında hazırlanırdı. Küçə aktyorlarının ifasında kukla teatr tamaşalarını da göstərmək olar. Kut adlı zamam mərasimləri də dini xarakter kəsb edərək əyləncəvi mahiyyətə malik idi.

İncəsənətin mühüm növü olan Koreya memarlığında iki əsas üslub başlıca yer tuturdu: birincisi, sarayməbəd üslubudur ki, burada çin kanonlarının güclü təsiri özünü göstərirdi; ikincisi isə xalq üslubudur ki, buraya adi insanların mənzil tikililəri aid edilir. Sadə insanların mənzil tikililəri üçün samandan çardağın salınması ənənəvi səciyyə kəsb edirdi. Varlılar isə böyük və gözəl evlər tikməklə yanaşı, çardaqlarını kirəmitlə döşəyirdilər ki, bu da evə xüsusi gözəllik bəxş edirdi. Memarlıqda təbiət landşaftına çox böyük üstünlük verilirdi. Bir çox budda monastrları təbiət qoynunda inşa edilmişdir. Bunların, xüsusilə, dağ döşlərində tikintisi xüsusi peyzajın yaradılmasına geniş imkan açırdı.

Koreya memarlığının ən qədim və diqqətəlayiq nümunəsi 1394-cü ildə inşa edilən Seuldakı Kenbokun sarayıdır ("günəş və xoşbəxtlik sarayı"). Saray kompleksi bir neçə hissəyə - pavilyonlara bölünür. Kınconçujon taxt otağının ətrafında Ceson sülaləsinin banisi olan kral Txeconun (1392-1398-ci illərdə hakimiyyətdə olub) xüsusi otaqları yerləşirdi. Köşklərdən biri olan Kenxveru lotus gölməçəsinin mərkəzində yerləşir.

Həm məbəd, həm də özəl bağların qurulması prinsipləri eynilik təşkil edir. Əsasən bağların qurulması üslubuna şamanizm təsir etmişdir. Şamanizm təbiət və mistisizmlə əlaqələndirilir və mənzərənin detallarına ən çox diqqət yetirir. İnsanların hazırladığı elementlərin olduğu Çin və Yaponiyanın bağlarından fərqli olaraq, Koreya bağlarında sünilikdən çəkinilir, təbiətin özündən daha da “təbii” görünməyə çalışılır.

Lotus gölməçəsi - Koreya bağçasında əhəmiyyətli bir detaldır. Əgər bağda həqiqi bir gölməçə varsa, o zaman adətən yaxınlıqda bir köşk qurulur ki, bu da suyu məmnuniyyətlə seyr etməyə imkan verir. Həmçinin tez-tez çox səviyyəli çiçək yataqlarına da rast gəlinir.

Kencu yanında olan Pxosokçon Silla sülaləsi dövründə təşkil edilmişdir. Burada ənənəvi bağlarda suyun əhəmiyyətini vurğulayır. Silla sülaləsinin mövcudluğunun sonunda kral qonaqları kanal boyunca əyləşirdilər və onların arasında su üzərində şərab dolu qablar üzürdü.

Hanbok (한복, 韓服) (əsasən KXDR-da geyinilir) kimi tanınan ənənəvi Koreya kostyumu qədim zamanlardan geyinilir. Hanbok bir bluzka (çoqopri) və yubkadan (çxima) ibarətdir. Ənənəvi şlyapa kvanmo adlanır.

Sosial vəziyyətlərinə uyğun olaraq koreyalılar fərqli geyinirlər, bu da geyimləri sosial statusun vacib əlamətinə çevirir. Etkiləyici lakin bəzən həcmli geyimlər hakim sinif və kral ailəsi tərəfindən geyilir. Yuxarı siniflər adi insanlardan fərqlənmək üçün zərgər məmulatlardan da istifadə edirlər. Qadınlar üçün ənənəvi bəzək ipək bir lent yapışdırılmış qiymətli daşlardan hazırlanmış təbiətin bəzi elementləri şəklində asqıdır.

Qışda insanlar pambıq paltarlar geyirdilər. Kürk də geniş yayılmışdır.

Hanbok geyinmə məqsədindən asılı olaraq fərqlidir: gündəlik, mərasim və xüsusi geyim. Mərasim geyimləri rəsmi hallarda, o cümlədən uşağın ilk doğum günü (toljançxi), toy və cənazə mərasimlərində geyilirdi. Xüsusi geyimlər rəsmi hallar və ya şaman ayinləri üçün hazırlanırdı. Müasir zamanda hanbok gündəlik istifadə olunmasa da, rəsmi hallarda, bayramlarda geyinilir. Ancaq yaşlı nəsil bəzən Cosen sülaləsindən qalan aristokrat ailələrin nümayəndələri kimi hanbok geyinir.

Düyü - Koreya mətbəxinin əsas qidasıdır. Son vaxtlara qədər ölkədə mahiyyətcə kənd təsərrüfatı üstünlük təşkil etdiyindən yemək reseptləri əsrlərin təcrübəsi ilə yaxşılaşdırılmışdır. Koreyada əsas məhsullar kimi düyü, arpa və lobyadan istifadə olunur. Düzdü digər paxlalılarda ənənəvi Koreya mətbəxində önəmli yer tutur. Balıq və digər dəniz məhsulları da mətbəxin vacib hissədir, çünki Koreya yarımadada yerləşir.

İstifadə edilən yemək reseptləri qədim ənənələrə malikdi. Turşuya qoyulmuş balıqlar və tərəvəzlər də ənənəvi Koreya mətbəxinə daxildir. Belə yeməklər qışda lazımi zülallar və vitaminlər təmin edirdi.

Ənənəvi mətbəxin fərqli bir xüsusiyyəti Koreyada xüsusilə beş maddənin istifadə edilməsidi: sarımsaq, yaşıl soğan, vəhşi rokambol, soğan-porey və zəncəfil. Ət yeməkləri də bu xalqın çox sevdiyi təamlardandır.

Koreyalıların ənənəvi yeməkləri bunlardır - ssambal, pulkoqi, sinsollo, kimchi, pibimpap və kucolpxan.

• Koreya Beynəlxalq Əməkdaşlıq Agentliyi
• Koreya Fondu
• Koreya Konstitusiya Məhkəməsi
• Koreya Meşə Xidməti
• Koreya mifologiyası
• Koreya milli festivalı mədəniyyəti
• Koreya milli musiqi alətləri
• Koreya milli oyunları
• Koreya mətbuatı
• Koreya rəqəmləri
• Koreya televiziyası
• Koreya yas mərasimi
• Koreya çay mərasimi
• Koreya Ədəbiyyatı Tərcümə İnstitutu
• Koreyanın toy adətləri