Kutilər

Kutilər və ya qutilər^[1] – eramızdan əvvəl təxminən 3-cü minillikdə Mesopotamiya bölgəsində hakimiyyət qurmuş qədim bir xalqdır. Kutilər əsasən indiki İranın qərbində və Şimali Mesopotamiya ilə əlaqəli bölgələrdə yaşamış və Mesopotamiyanın Şumer və Akkad şəhərlərinə təzyiq göstərmiş bir qövm kimi tanınır.

Tarixi dövlət
Kutilər
𒄖𒌅𒌝𒆠
e.ə. 2200 — e.ə. 2116

Kutilərin tarixi və xüsusiyyətləri

Mənşəyi və coğrafi-mövqeyi: Kutilərin mənşəyi tam olaraq aydın deyil, amma onların indiki İranın Zaqros dağlarında məskunlaşdıqları ehtimal edilir. Onlar dağlıq ərazilərdə yaşadıqları üçün Mesopotamiyadakı müstəqil şəhər-dövlətlərə qarşı bəzən hücumlar təşkil edirdilər.

Akkad İmperatorluğuna təsirləri: Kutilər Akkad İmperatorluğunun zəiflədiyi dövrdə (eramızdan əvvəl təxminən 2200-cü illərdə) Mesopotamiyada hakimiyyət əldə etdilər. Akkadın süqutundan sonra Kutilər Mesopotamiya bölgəsinə daxil olaraq Şumer şəhərləri üzərində nəzarəti ələ aldılar. Onların hakimiyyəti “Kutilərin hökmranlıq dövrü” olaraq tanınır, lakin bu dövrə dair çox az məlumat mövcuddur.

Kutilərin hökmranlıq dövrü: Kutilərin hakimiyyəti təxminən yüz il davam etdi və bu dövr Mesopotamiyada xaos və böhran dövrü kimi xarakterizə olunur. Kutilər Şumer şəhərlərinə birbaşa nəzarət etməkdə çətinlik çəkirdilər və bölgədə güclü bir mərkəzləşdirilmiş dövlət qurmaq əvəzinə, daha çox lokal müstəqil şəhərlərə qarşı basqınlar təşkil etməklə məşğul idilər. Buna görə, onların dövrü bəzən “qarışıqlıq və qaranlıq dövr” kimi qeyd edilir.

Uruklu Utu-hegalın qələbəsi: Kutilərin hökmranlığı eramızdan əvvəl 2100-cü illərdə Uruk hökmdarı Utu-hegal tərəfindən sona çatdırıldı. Utu-hegal Kutiləri məğlub etdi və Şumer şəhərlərinin azad edilməsini təmin etdi. Bunun ardınca Ur şəhərində III Ur sülaləsi hakimiyyətə gəldi və Şumer mədəniyyəti yenidən inkişaf etməyə başladı.

Dil və mədəniyyət: Kutilərin dili və etnik mənsubiyyəti tam məlum deyil. Onların dillərinin müstəqil bir dil qrupu olmuş olması və Mesopotamiya dillərinə yaxın olmadığı ehtimal edilir. Bu da onların mənşəyinin Mesopotamiyadan fərqli olduğuna dair bir göstərici kimi qəbul edilir.

Kutilərin Mesopotamiya tarixinə təsiri: Kutilər Mesopotamiya şəhərlərinə müvəqqəti nəzarət etsələr də, onların hakimiyyəti çox çəkmədi. Buna baxmayaraq, onların basqınları və hökmranlığı Mesopotamiya tarixində mühüm bir böhran dövrü olaraq qeyd olunur. Onların tarixi Akkad İmperiyasının süqutuna və III Ur sülaləsinin yüksəlişinə yol açması ilə Mesopotamiya sivilizasiyasının gedişatına təsir göstərmişdir.

Kuti dilinin mənşəyi barədə dəqiq fikir söyləmək mümkün deyil. Elamşünaslığın yaradıcılarından olan Q. Hüsing İran dağlıq yaylasının qərbində və mərkəzində məskunlaşan xalqların (elamlıların, lullubilərin, qutilərin və kassilərin) eyni dil ailəsinə mənsub olduqlan fikrini irəli sürdü. Sonralar bu fikir digər nüfuzlu alimlər tərəfindən qəbul olundu və bu dil ailəsini şərti olaraq "Zaqro-Elam", "Kaspi" və ya "Kaspi-Elam" adlandırmaq təklif olundu. 1944-cü ildə İ. Gelb bu dillərin Subartunun hurrilərə qədərki əhalisinin dili ilə qohum olduğu fikrini irəli sürdü. İ. Konteno kuti dilinin Kiçik Asiyanın ölü dilləri ilə qohumluğunun tərəfdarı idi. 1960-cı illərdə U. Henning "Kuti" etnonimini kuçi (İrandilli toxarlara verilən ad) tayfa adı ilə eyniləşdirməyi təklif etdi. Sovet və Rusiya tarixşünaslığında kuti dilini Şimal-şərqi Qafqaz dil qrupuna aid etmişlər. Güman olunur ki, kutilərin dil qalıqlan hazırda Azərbaycan və Gürcüstanda yaşayan udinlərin dilində qorunub saxlanmışdı.^[2]

1. Imta — Kutilərdə ilk çarın adı (b.e.ə. XXIII əsr) ― Ehtimal ki, şumercə am-"bu", "budur" və da -"Allahın qərarı ilə" sözlərindən ibarət teofon addır. Ad ("Bu yəni körpə, uşaq") allahın qərarı ilədir" mənasındadır.^[3]
2. Kurum (b.e.ə. XXIII əsr)
3. Enridavazir, yaxud Erridunizir (b.e.ə. XXIII əsr) ― Bu şəxs adında şumerlərdə Puzur-Saxan, Puzur-İli, Puzursun və mannalarda Puzursin adlarında olduğu kimi naməlum "puzur", "pizir" komponenti nəzərə çarpır. Əgər ad "Enridavazir"dirsə, onda əvvəlində şumerlərdə En "Göy (allah)" sözünün durduğunu güman etmək olar. Bu adı şumer dilindəki En (Allah adı), dib "tutan", "saxlayan" və ozir "qoruyan" sözlərindən ibarət olmaqla "En saxlayır və qoruyur" kimi də izah etmək olar. Əgər ad "Erridupizir"dirsə, onda adda Şumer-A kkadın Eredu şəhərinin adı və semit mənşəli puzur-"allahın sirri" sözlərinin əks olunduğu demək olar.^[3]
4. Sarlaq (və ya Sarlaqab, Aşşarlaq) (b.e.ə. XXIII əsr) ― Şumerlərdə Sar allahının adı ilə bağlı teofor addır. Bu adın sonundakı "ab" komponenti kutilərdə Lairab və Yarlaqab şəxs adlarında da vardır. Diqqəti cəlb edən cəhət odur ki, Yarlaqab və Sarlaqab adları mənbədə həm də Yarlqab və Sarlanqab formalarında da yazılmışdır.
5. Elulumeş (b.e.ə. XXIII əsr) ― Bu şəxs adının sonunda kasların və madayların şəxs adları üçün səciyyəvi aş, eş sonluğu vardır. Ehtimal ki, şumerlərin Luma allahının adı ilə bağlı teoforaddır.
6. İnimabakeş (b.e.ə. XXII əsr) ― Şumercə inim "qərarına görə", "sözünə görə", "rəyinə görə", aba (k) "əcdad", "qoca", "ata" və eş şəkilçisindən ibarətdir. Ad "Əcdadın (abanın) qərarına (sözünə) görə" mənasındadır.
7. İnqeşuş (b.e.ə. XXIII əsr) ― Ehtimal ki, Şumerin baş allahlarından biri olan Enqi allahının adından və şumercə şuş "ağuşunu açdı", "yayıldı" sözlərindəndir.
8. Tirikan (b.e.ə. XXIII əsr) ― Ehtimal ki, şumercə dirik "böyük", "ulu" sözündən və An ilahəsinin adından ibarət teofor addır. "An allahı böyükdür" mənasındadır. Bəlkə bu ad şumercə dirik "artıqdır", "yüksəkdir" sözündən və An ilahəsinin adından ibarət olmaqla "An (allahı) (hər şeydən) artıqdır, (yüksəkdir)" mənasındadır.^[3]

Kutilər ay, bərəkət və məhəbbət ilahəsinə sitayiş edirdilər və şumer-akkad kitabələrində bu tanrıların adları akkadcadır (Şin və İştar) və kuti dillərində necə olması barədə məlumat yoxdur.

Mənbələrdə kutilərin adlarının ilk dəfə çəkilməsi e.ə. XXIII əsrə aiddir. Kutilərin məskunlaşdığı ərazilər mənbələrdə "Qutium" adlandırılır. Assuriya hökmdarı I Salmanasara aid (Şulmanu-aşared, e.ə 1274–1245) Məbəd bərpası üçün yazılan saxsı lövhə üzərində "toxum kimi geniş səpələnmiş uzaq Kutilər", Hərbi əməliyyatlar haqqında daş üzərində yazıdakı "göydə ulduz kimi sayı olmayan, qırıb-dağıtmağa öyrədilmiş kutilər"^[4] formasında kutilərin adı xatırlanır.^[5]

e.ə. III minillikdə adlarına mənbələrdə təsadüf edilmiş kutilərin bu dövrdə Akkad üzərinə hücum etmələri və Mesopotamiyada ağalıq etmələri məlumdur. Kutilər iri tayfa ittifaqı idilər və əsas məşğuliyyətləri maldarlıq idi, amma əkinçiliklə də məşğul olurdular. E.ə. 2200-cü ildə kutilər Akkad üzərinə hücum etdilər və hökmdar Naram-Sueni öldürdülər, Mərkəzi və Cənubi Mesopotamiyanı (Sumeri) ələ keçirdilər. Kuti "hökmdar"ları burada yüz ilədək hakimiyyətdə oldular. Kuti "hökmdar"ları tayfa başçıları idilər və müəyyən müddətə seçilirdilər. E.ə. 2109-cu ildə kutilərin Mesopotamiyadakı hakimiyyətləri devrildi və bundan sonra onlar öz vətənlərinə — Cənubi Azərbaycan ərazisinə qayıtdılar. Burada onlar lullubilərin qüvvətlənmiş tayfa ittifaqı ilə toqquşdular və özlərinə yeni vətən axtarmaq məcburiyyətində qalıb şimala — Cənubi Qafqaz rayonlarına getdilər, təxminən min ildən artıq dövrdən sonra urartu mənbələrində "etiuni" adı ilə xatırlandılar. Əvvəllər kutilərə mənsub olan torpaqların xeyli hissəsi lullubilər tərəfindən məskunlaşdırıldı.

Kutilərin bir hissəsi b.e.ə. I minilliyin əvvəllərində yaranmış Urartu ərazisində-indiki Türkiyənin Şərq bölgələrində, Van gölünün hövzələrində yaşamışdır.^[6]

Kutilər Azərbaycan ərazisində, Urmiya gölü hövzəsində yaşamış etnoslardan biridir. Kutilərin mənşəyi haqqında tarixşünaslıqda müxtəlif fərziyyələr var. Bəzi tarixçilər kutiləri elamdilli, kuti mədəniyyətini isə elam mədəniyyətinin bir hissəsi sayır, digərləri isə onların Qafqazdilli xalq olduqlarını iddia edirlər. Lakin son tədqiqatlar onların türkdilli olması fikrini irəli sürməyə də imkan verir. Bu fikrə əsas verən faktlardan ikisi aşağıdakılardır:

1. e.ə. III minillikdən-I minilliyn sonuna qədər Güney Azərbaycan ərazisində arasıkəsilməz etnik vərəsəliyin olması və e.ə. I minilliyin əvvəllərindən həmin ərazidə türk mənşəli etnosların – mannaların və madayların mövcudluğu.
2. Kutilərin bir hissəsinin e.ə. I minilliyin əvvəllərində yaranmış Urartu ərazisində — indiki Türkiyənin Şərq bölgələrində, Van gölü hövzəsində yaşaması.^[7]

Q. Qeybullayev qeyd edir ki, bu etnos kutilər ola bilərdi. Başqa sözlə, urartu dilindəki türk mənşəli sözlər kutilərin dilindən mənimsəmələrdir. Ümumiyyətlə isə belə mənimsəmələr elam dilində də vardır:

elamca ihşi – məşəl; türkcə işıq

elamca ikə – qardaş; türkcə əkə, aka

elamca kuti – güdmək, gözləmək; türkcə gözləmək

elamca kik – göy; türkcə gök, göy

elamca şak – uşaq; türkcə uşaq.^[8]

• Lullubilər
• Kuti dövləti
• Aratta dövləti

1. Qeybullayev, Qiyasəddin. Azərbaycan türklərinin təşəkkülü tarixindən (az.). Bakı: Azərnəşr. 1994. ISBN 5-552-01387-5.
2. Дьяконов, Игорь. История Мидии (rus) (книга I). Баку: Нагыл Еви. 2012. ISBN 978995221074–3.
3. Əlimirzəyev, Allahverdi. Erkən Elam cəmiyyəti: siyasi-iqtisadi münasibətlər və yazı tarixi (e.ə. IV–III minilliklər) (az.). Bakı: Şərq-Qərb Nəşriyyat evi. 2011. ISBN 978-9952-34-677-0.
4. Qaşqay, Solmaz. Qədim Azərbaycan tarixi mixiyazılı mənbələrdə. Bakıː Təhsil, 2006
5. Douglas Frayne, Sargonic and Gutian Periods (2334–2113 BC), The Royal Inscriptions of Mesopotamia, Early Periods 2, Toronto and Buffalo, 1993
6. William W. Hallo, "Gutium," in Reallexikon der Assyriologie III, Berlin and New York, 1957–71, pp. 708–20.