Müharibə fəlsəfəsi

Müharibə fəlsəfəsi — fəlsəfənin müharibənin səbəbləri, müharibə ilə insan təbiəti arasındakı əlaqə və müharibə etikası kimi məsələlərin araşdırılmasına həsr olunmuş sahəsi. Müharibə fəlsəfəsinin müəyyən aspektləri tarix fəlsəfəsi, siyasi fəlsəfə, beynəlxalq münasibətlər və hüquq fəlsəfəsi ilə üst-üstə düşür .

Müharibə fəlsəfəsində ən böyük və ən təsirli əsərlərdən biri Karl fon Klauzevitsin "Müharibə haqqında" əsəridir. O, strategiyaya dair müşahidələri insan təbiəti və müharibənin məqsədi ilə bağlı suallarla birləşdirir. Klauzevits xüsusilə müharibənin teleologiyasını – müharibənin özündən kənarda bir məqsədə çatmaq üçün bir vasitə olub-olmaması, yoxsa öz-özlüyündə məqsəd olub-olmamasını araşdırır. O, nəticəyə gəlir ki, sonuncu belə ola bilməz və müharibə "müxtəlif vasitələrlə siyasət"dir. Yəni, müharibə yalnız öz naminə mövcud olmamalıdır. Bu, dövlət üçün müəyyən məqsədlərə xidmət etməlidir.

Lev Tolstoyun "Hərb və sülh" romanında müharibə fəlsəfəsinə dair tez-tez fəlsəfi eskurslar, həmçinin xristianlıqdan və Tolstoyun Napoleon müharibələri ilə bağlı müşahidələrindən əldə edilən daha geniş metafizik fərziyyələr yer almışdır. Əsər növbəti dövrlərdə müharibə haqqında düşüncələrə təsir etmişdir. Tolstoyun xristian mərkəzli müharibə fəlsəfəsi Qandinin hinduizm mərkəzli qeyri-zorakı müqavimət fəlsəfəsinə birbaşa təsir göstərmişdir.

Sun Dzının "Müharibə sənəti" əsəri əsasən fəlsəfə əvəzinə silah və strategiyaya diqqət yetirsə də, onun müşahidələri tez-tez müharibənin özündən xeyli kənara çıxan situasiyalarda tətbiq olunan fəlsəfəyə çevrilir. Nikkolo Makiavellinin əsas əsəri olan "Hökmdar"ın və onun "Müharibə sənəti" adlı əsərinin bəzi hissələri müharibə ilə bağlı bəzi fəlsəfi məqamları müzakirə edir, lakin hər iki kitabın müharibə fəlsəfəsi haqqında əsər olduğunu demək olmaz.

Hindu eposu "Mahabharata"da "adil müharibə" haqqında ilk yazılı müzakirələri təqdim edilir. Burada beş hakim qardaşdan biri müharibənin çəkdiyi əzablara nə vaxtsa haqq qazandıra biləcəyini soruşur. Sonra bacı-qardaşlar arasında mütənasiblik, sadəcə vasitələr (zəhərli və ya tikanlı oxlar yoxdur), adil vasitələr, əsirlərə və yaralılara qarşı ədalətli rəftar kimi meyarları müəyyən edən uzun bir müzakirə baş verir. Adil müharibə fəlsəfəsi müharibənin hansı aspektlərinin əxlaqi cəhətdən məqbul prinsiplərə görə əsaslandırıla biləcəyini nəzəriyyə edir. Adil müharibə nəzəriyyəsi müharibəyə getməkdə qərarlı olanların riayət etməli olduğu dörd əsas meyara əsaslanır. Bu dörd prinsipə adil hakimiyyət; adil səbəb, düzgün niyyət və son çarə aiddir.^[1]

Adil hakimiyyət meyarı müharibəyə getməyin müəyyən edilmiş qanunauyğunluğuna aiddir. Burada müharibə anlayışı və ona can atmağın qanuni şəkildə işlənməsi və əsaslandırılması müzakirə edilir. Adil səbəb müharibənin uyğun və lazımlı cavab olmasının əsaslı səbəbidir. Müharibədən qaçmaq olarsa, ilk növbədə adil müharibə nəzəriyyəsi fəlsəfəsinə uyğun olaraq bu müəyyən edilməlidir. Müharibə aparmaq üçün əxlaqa görə bu niyyətin doğru olub-olmadığını müəyyən etmək lazımdır. Düzgün niyyət meyarı cavab kimi müharibənin baş tutan münaqişə üçün ölçülə bilən bir yol olub-olmamasının müəyyən edilməsini tələb edir. Müharibə verilə biləcək cavablar arasında son çarədir. Yəni, fikir ayrılığı olan tərəflər arasında münaqişə yaranarsa, müharibəyə başlamazdan əvvəl bütün həll yollarına cəhd edilməlidir.^[1][2]

• Clausewitz, Carl von, On War. Middlesex, England: Penguin Books, 1968. J. J. Graham translation, 1908. Anatol Rapoport, editor. Introduction and notes (c) Anatol Rapoport, 1968
• Chanakya, Arthashastra [1], especially Book X "Relating to War". Discusses war along with philosophical/religious observations about sacrifice derived from Vedic scripture.
• Heindel, Max, The Rosicrucian Philosophy in Questions and Answers - Volume II (The Philosophy of War, World War I reference, ed. 1918), ISBN 0-911274-90-1. Describing a philosophy of war from the point of view of the Rosicrucian Fellowship.
• Rawls, John, The Law of Peoples. A discussion of international law in the context of political liberalism which argues against the Clausewitzian conception of war between wholly autonomous states, seeking to replace it with a conception of a "fair and just" international society of peoples adhering to principles of international law.

• The Philosophy of War, entry at the IEP.
• War, article at the SEP.
• A reading list for great works in the philosophy of war.
• Readings about Christian nonresistance philosophy of war.