Nadir Dövlət

Nadir Dövlət (türk. Nadir Devlet, tatarca: Надир Дәүләт) — tatar əsilli Türkiyə alimi, tarixçi, jurnalist, tarix elmləri doktoru, professor, Tatarıstan Elmlər Akademiyasının yabançı üzvü

Nadir İbrahim oğlu Dövlətkildə
Doğum tarixi	15 iyul 1944
Doğum yeri	Mukden, Mancuriya, Çin
Vəfat tarixi	30 aprel 2021 (76 yaşında)
Vəfat yeri	İstanbul, Türkiyə
Vətəndaşlığı	Çin,SSRİ,Türkiyə
Milliyyəti	tatar türkü
Təhsili	İstanbul Universiteti, Münxen Lüdviq Makcimillian Universiteti
İxtisası	tarixçi, jurnalist
Fəaliyyəti	türkoloq, tarixçi
Əsərlərinin dili	türkcə,tatarca
İstiqamət	türk tarixi, beynəlxalq münasibətlər, strateji araşdırmalar
Janrlar	monoqrafiya, elmi məqalə
devletkildi.net

Həyatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nadir İbrahim oğlu Dövlət Kildi 15 iyul 1944-cü ildə bolşevik diktaturasından Mançuriyaya qaçan tatar kökənli İbrahim və Ruqiyyə Dövlət-Kildi ailəsində anadan olmuşdur.^[1] Valideynləri Ayaz İshaki tərəfindən yayınlanan tatarca "Milli Bayrak" qəzetinin yaradılmasında iştirak etmişlər. Sovet qoşunları 1945-ci ildə Mançuriyaya girdikdən sonra Çinə sığınan bir çox tatar ailəsi həbs olunmuşdur. İbrahim və Ruqiyyə Dövlət-Kildiyevlər casusluqda günahlandırılmış və hər ikisi on il müddətinə həbs cəzasına məhkum edilmiş, müxtəlif QULAQ düşərgələrinə göndərilmişdir. QULAQ-a gedən yolda Nadir Dövlətin bacısı Fəridə dünyaya gəlmişdir.

Bir yaş yarımlıq Nadir babasının himayəsində qalmış, lakin bir neçə ay sonra babası ölmüşdür. Nadir Mançuriyada qalmağı bacaran tatar ailəsi Axtyam və Gainijamal İlyasov tərəfindən himayəyə götürülmüşdür. Çində kommunist rejim qurulduqdan sonra bu ölkəyə sığınan minlərlə tatar yeni bir yaşayış yeri axtarmağa məcbur olmuş, kimi Yaponiyaya, kimi Avstraliyaya və ABŞ-a köçmüşdür. İlyasovlar ailəsi isə Türkiyəyə mühacirət etmişdir.

Nadir Dövlət sonralar bununla bağlı xatirələrini bölüşmüşdür: "Türkiyədə böyüdüm, burada təhsil aldım. 14–15 yaşımda əsl valideynlərimin olmadığını öyrəndim. Məni himayəyə götürən valideynlərim özləri bunu söylədi. Bu, mənim üçün böyük bir şok oldu. Kim olduğumu, niyə anam və atam yoxluğunu düşündüm. Bu, məktəbdəki dərslərimə ziyan vurdu. Bir il heç nə eləyə bilmədim. Yalnız bir il sonra özümü birtəhər toparlayaraq normal şəkildə oxumağa davam edə bildim. Eşitdiklərim məni ruhən sarsıtmış oldu . Valideynlərimi niyə əlimdən aldıqlarını, niyə həbsxanada saxladıqlarını, günahlarının nə olduğunu öyrənmək istədim. Oğrudurlarmı, cinayətkardırlarmı? İnsanların qəzetdəki məqalələrə görə niyə belə cəzalandırıla bildiklərini başa düşə bilmədim".

Bu hadisədən sonra Nadir Dövlət tatarların tarixi ilə maraqlanmış, ana dili olan tararcada bilik səviyyəsini yüksəltməyə qərar vermişdir. O, tatarlar haqqında oxumağa və sonra isə yazmağa başlamışdır.

1963-cü ildə İstanbulda "Tukay klubu" gənclər təşkilatının yaradılmasında fəal iştirak etmişdir. 1967–1971-ci illərdə İstanbul Universitetində təhsil almışdır.

1972–1974-cü illərdə təhsilini Almaniyada, Münihdəki Ludwig Maximilian Universitetində davam etdirmişdir.

1972–1984-cü illərdə jurnalist kimi Amerikanın Azadlıq və Azad Avropa Radiosunun Tatar-Başqırd xidməti üçün verilişlər hazırlamışdır.

Türkiyəyə qayıtdıqdan sonra elmi fəaliyyətini davam etdirmiş, XX əsrin əvvəllərində tatarların milli müstəqillik uğrunda apardığı mübarizəni və bolşeviklərin fəaliyyətlərini və cinayətlərini araşdırmışdır.

Nadir Dövlət öz bacısı Fəridə ilə yalnız 1990-cı ildə Kazanda görüşə bilmişdir. Bu zaman o, 46 yaşında, bacısı isə 45 yaşında idi.

Nadir Dövlət uzun illər Türkiyənin Marmara Universitetində dərs vermiş, elmi yaradıcılıqla məşğul olmuş, çoxsaylı əsərləri yayınlanmışdır. Onun "1917-ci il Oktyabr inqilabı: Rusiya türklərinin həyat uğrunda mücadiləsi" adlı araşdırması Amerikanın Azadlıq Radiosunun veb saytında yayımlanmışdır.

Vəfatı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Uzun müddət xərçəng xəstəliyindən müalicə olunan Nadir Dövlət 15 aprel 2021-ci ildə nəfəs darlığı səbəbi ilə xəstəxanaya yerləşdirilərkən onda koronavirus aşkar edilmişdir. Bir müddət evdə müalicə olunmuş, 21 aprel 2021-ci ildə Ataşəhrdə özəl bir bir xəstəxanaya yerləşdirilmişdir. Xanımı Beril Dövlətin verdiyi məlumata görə, Ndir Dövlət 30 aprel 2021-ci ildə səhər saatlarında dünyasını dəyişmişdir.^[2]

Yaradıcılığı[redaktə | mənbəni redaktə et]

Nadir Dövlətin araşdırmalarında Rusiya əsarətində yaşayan türklərin tarixi xüsusi yer tutur. O, xüsusilə tatar türklərinin tarixi, mədəniyyəti ilə bağlı ciddi araşdırmalar aparmışdır. Nadir Dövlətin tatar türkləri ilə bağlı çoxsaylı araşdırmalarında bu xalqın mühacirət həyatı ilə bağlı məqamlara da diqqət yetirilmişdir. Onun müxtəlif dövrlərdə nəşr etdirdiyi "Tatar türklərinin milli mücadilə tarixi" (1985), "İsmayıl bəy Qaspiralı" (1988), "1917-ci il Oktyabr inqilabı və türk-tatar Millət Məclisi" (1998), "İpək yolu" (1999), "Rusiya mühacirləri" (2017), "İpək yolundakı türklər" (2020) və başqa kitabları ciddi elmi axtarışların bəhrəsidir.

Kitabları[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Rusya Türklerinin millî mücâdele tarihi, (1905–1917). Ankara : Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1985, 350 s.
• İsmail Bey Gaspıralı (1851–1914). Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1988, 138 s.
• 1917 Ekim ihtilali ve Türk-Tatar Millet Meclisi : (İç Rusya ve Sibirya Müslüman Türk-Tatarlarının Millet Meclisi 1917–1919). İstanbul : Ötüken Neşriyat, 1998, 328 s.
• Rusiya Törkilereneng milli köreş tarihı (1905–1917). Kazan : "Milli Kitap" Neşriyatı, 1998, 400 s.
• İpek Yolu. Türk Tarih Kurumu, Ankara: 1999, 280 s.
• Türk dünyasında Nevruz / yayına hazırlayan: Nadir Devlet ; İnceleyen: Emine Gürsoy Naskali, İstanbul : Marmara Üniversitesi, 1999, 115 s.
• Spravoçnik o Turestkoy Respublike / hazırlayanlar: Nadir Devlet, A. Gün Soysal, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 1999, 80 s.
• Türkiye respublikası hakkında kiskaça malumat / hazırlayanlar: Nadir Devlet, A. Gün Soysal, Ankara : Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, 1999, 68 s.
• Türkiye Cumhuriyeti el kitabı = Türkiye Respublikası hakkında turalı kitapşa / hazırlayanlar: Nadir Devlet, A. Gün Sosyal. Ankara : Atatürk Araştırma Merkezi, 1999, 82 s.
• Empires in Eurasia : from Chingiz Khan to 20th century. İstanbul: Yeditepe University, 2002, 106 s.
• Studies in the politics, history and culture of Turkish peoples. İstanbul : Yeditepe Üniv., 2005, 425 s.
• 1917 Oktyabr İnkıylabı ve Törk-Tatar Millet Meclese (Eçke Rusiya ve Seber möselmannarınıng Millet Meclese (1917–1919). Kazan : "Cıyen" Neşriyatı — "Milli Kitap" Neşriyatı, 2008, 384 s.
• Gaspiralı İsmail: Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist,
• İstanbul : Başlık Yayın Grubu, 2011, 224 s.
• Millet ile Sovyet arasında : 1917 Ekim devriminde Rusya Türklerinin varoluş mücadelesi. İstanbul : Başlık Yayın Grubu, 2011, 256 s.
• Rusya Türklerinin millî mücâdele tarihi, (1905–1917). Ankara : Türk Tarih Kurumu, 2014, 350 s.
• Rusya mültecileri : uzak diasporaya savrulan Tatarlar.
• İstanbul : İstanbul Aydın Üniversitesi, 2017, 264 s.
• A Quest For Independence. İstanbul Aydın Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2019, 453 s.
• Rusya Mültecileri. Uzak Diasporaya Savrulan Tatarlar. İstanbul Üniversitesi Yayınları, İstanbul: 2020, 264 s.
• İpek Yolundakı Türkler. İstanbul Aydın Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2020, 184 s.
• Azərbaycanla ilgili çalışmaları
• Karabağ Olaylarının Ardındaki Gerçek. Türk Kültürü , 1989, Cilt.27 , Sayı.313 Sayfa.1–12 ss.
• İran İslam Cumhuriyeti’ndeki Azerbaycan. Toplumsal Tarih, İstanbul: 1997, Cilt.7 , Sayı.40 Sayfa.53–61 ss.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

• İhsan Işık / Resimli ve Metin Örnekli Türkiye Edebiyatçılar ve Kültür Adamları Ansiklopedisi 2007, 2009
• Devlet G. Beril. Bir ömre altı hayat sığdıran Nadir Devlet'in yaşam öyküsü, İstanbul : Çatı Kitapları, 2014, 384 s.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]