Namiq Cəlilov

Cəlilov Namiq Sərdar oğlu (18 fevral 1959, Şahbuz rayonu) — Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, AMEA-nın müxbir üzvü (2007) AMEA N. Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının direktoru

Namiq Cəlilov
azərb. Cəlilov Namiq Sərdar oğlu‎
Doğum tarixi (69 yaş)
Doğum yeri Aşağı Qışlaq, Şahbuz rayonu
Azərbaycan Azərbaycan SSR
SSRİ SSRİ
Vətəndaşlığı SSRİ SSRİ
Azərbaycan Azərbaycan
Milliyyəti Azərbaycanlı
Elm sahəsi astrofizika
Elmi dərəcəsi Fizika-riyaziyyat elmləri doktoru
İş yeri Nəsrəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası
Təhsili BDU

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Namiq Cəlilov 1955-ci il fevralın 18-də Naxcıvan Muxtar Respublikasında anadan olmuşdur. N. S. Cəlilov əyani aspiranturanı İZMİRAN -da (Moskva vilayəti) müvəffəqiyyətlə başa vurmuş və elə orada da namizədlik dissertasiyasını astrofizika ixtisası üzrə müdafiə etmişdir (1983). 1986–2005-ci illər ərzində o İZMİRAN -da aparıcı elmi işçi vəzifəsinə qədər yüksələrək bu İnstitutda həyata keçirilmiş iki kosmik proqramın (KORONAS-İ və KORONOS-F) nəzəri proqramlarının hazırlanmasında fəal iştirak etmişdir[1]. 2004-cü ildə İZMİRAN-da "Günəşin qlobal məxsusi rəqslərinin fiziki modelləri" mövzusunda doktorluq dissertasiyasını müdafiə edərək fizika-riyaziyyat üzrə elmlər doktoru alimlik dərəcəsini qazanmışdır[1]. 1983–2004-cü illərdə Rusiya və Almaniyanın məşhur elm ocaqlarında (Yer maqnetizmi, İonosfer və Radio dalğaların yayılması İnstitutu (Moskva) və Potsdam Astrofizika İnstitutu) çalışmış, nəzəriyyəçi alim kimi yetişmişdir.

Elmi fəaliyyətə Günəş fizikasının aktual sahəsi olan helioseysmologiyanın nəzəri problemləri ilə başlayan alim fundamental nəticələrə nail olmuşdur. O, rəqslərin radiativ udulmasını nəzərə alaraq Günəşin akustik pulsasiyasının spektrini hesablamışdır. Həmçinin Rusiya, Kanada və İspaniyadan olan alimlərlə birlikdə o neytrino fizikası sahəsində mühüm layihələrin müəllifidir.

İlk dəfə N. Cəlilov tərəfindən (Rusiya və Almaniya alimləri ilə birlikdə) Günəşin diferensial fırlanması ilə bağlı olan burulğanlı qlobal rəqslərin nəzəriyyəsi irəli sürülmüşdür.

107 elmi məqalənin müəllifidir. Alınmış mühüm nəticələri (90 elmi iş) Rusiya, Avropa və Amerikanın məşhur reytinqli elmi jurnallarında dərc olunmuşdur. NASA/ADS və Google/Scholar statistikasına müvafiq olaraq N. S. Cəlilovun elmi əsərlərinə dünya elmi ədəbiyyatında olan istinadların sayı 1000-ə yaxındır.

N. Cəlilovun əldə etdiyi nəticələr iki dəfə — 2002-ci və 2004-cü illərdə dünyada astrofizika üzrə alınmış ilin ən mühüm nəticələri sırasına daxil edilmişdir. Onun məşhur astrofizik J. Ştaude (Almaniya) ilə birgə yazdıqları "Günəşin qlobal rəqsləri" adlı monoqrafiyası elmi ictimayətdə geniş rezonansa səbəb olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə Moskvada bir namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmiş və dörd doktorant dissertasiya işi üzərində isə iş aparılır.

Alim elm üzrə bir sıra fundamental beynəlxalq qrantların rəhbəri və iştirakçısı olmuşdur. Onun səyi nəticəsində AMEA Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası Avropa Birliyinin FP7 proqramı üzrə keçirilmiş 4 illik (2012–2015) birgə Qrant layihəsinin qalibi olmuşdur.

Elmi fəaliyyətlə yanaşı, N. Cəlilov pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuşdur (BDU, fizika fakültəsi). O, Beynəlxalq Avro-Asiya Astronomiya Cəmiyyətinin üzvüdür.

Elmi fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Günəş atmosferində MHD dalğaların yayılması və transformasiyası" mövzusunda namizədlik dissertasiyası müdafiə etmişdir[2].

1983–2004-cü illərdə Rusiya və Almaniyanın məşhur elm ocaqlarında (Yer maqnetizmi, İonosfer və Radio dalğaların yayılması İnstitutu (Moskva) və Potsdam Astrofizika İnstitutu) çalışmış, nəzəriyyəçi alim kimi yetişmişdir.

Elmi fəaliyyətə Günəş fizikasının aktual sahəsi olan helioseysmologiyanın nəzəri problemləri ilə başlayan alim fundamental nəticələrə nail olmuşdur. O, rəqslərin radiativ udulmasını nəzərə alaraq Günəşin akustik pulsasiyasının spektrini hesablamışdır. Həmçinin Rusiya, Kanada və İspaniyadan olan alimlərlə birlikdə o neytrino fizikası sahəsində mühüm layihələrin müəllifidir.

İlk dəfə N. Cəlilov tərəfindən (Rusiya və Almaniya alimləri ilə birlikdə) Günəşin differensial fırlanması ilə bağlı olan burulğanlı qlobal rəqslərin nəzəriyyəsi irəli sürülmüşdür.

107 elmi məqalənin müəllifidir. Alınmış mühüm nəticələri (90 elmi iş) Rusiya, Avropa və Amerikanın məşhur reytinqli elmi jurnallarında dərc olunmuşdur. NASA/ADS və Google/Scholar statistikasına müvafiq olaraq N. S. Cəlilovun elmi əsərlərinə dünya elmi ədəbiyyatında olan istinadların sayı 1000-ə yaxındır.

N. Cəlilovun əldə etdiyi nəticələr iki dəfə — 2002-ci və 2004-cü illərdə dünyada astrofizika üzrə alınmış ilin ən mühüm nəticələri sırasına daxil edilmişdir. Onun məşhur astrofizik J. Ştaude (Almaniya) ilə birgə yazdıqları "Günəşin qlobal rəqsləri" adlı monoqrafiyası elmi ictimayətdə geniş rezonansa səbəb olmuşdur. Onun rəhbərliyi ilə Moskvada bir namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmiş və dörd doktorant dissertasiya işi üzərində isə iş aparılır.

Alim elm üzrə bir sıra fundamental beynəlxalq qrantların rəhbəri və iştirakçısı olmuşdur. Onun səyi nəticəsində AMEA Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası Avropa Birliyinin FP7 proqramı üzrə keçirilmiş 4 illik (2012–2015) birgə Qrant layihəsinin qalibi olmuşdur.

Elmi fəaliyyətlə yanaşı, N. Cəlilov pedaqoji fəaliyyətlə də məşğul olmuşdur (BDU, fizika fakültəsi). O, Beynəlxalq Avro-Asiya Astronomiya Cəmiyyətinin üzvüdür.[3]

Elmə gətirdiyi yeniliklər

[redaktə | mənbəni redaktə et]

1) Qeyri bircins plazmada şüalanmanın təsiri nəzərə alınmaqla MHD dalğalarının yayılması və xətti transformasiyası nəzəriyyəsi işlənilmişdir. Göstərilmişdir ki, Günəş seysmolojiyasında sərhəd məsələsinin korrekt həlli üçün tapılmış həllər mühüm rol oynayırlar.

2) Tunel effektini nəzərə alaraq Günəşin məxsusi akustik p-modlarının nəzəriyyəsi işlənilmişdir. Gostərilmişdir ki, dalğaların enerjisinin atmosferdə mövcud olan akustik baryerdən süzülməsinin nəzərə alınması seysmolojiyanın çox mühüm "rəqslərin tezlikləri" problemini həll edir.

3) İlk dəfə olaraq Günəşin nüvəsində neytrinlərin bir növdən digər növə çevrilməsini təmin edə bilən plazma küyünün yaranmasının fiziki ideysi irəli sürülmüş və bu ideyanın riyazi modeli yaradılmışdır. Bu model Günəşin neytrin ölçmələri əsasında Günəş nüvəsində fiziki şəraiti (maqnit sahəsi, fırlanma sürəti və.s.) müəyyən etməyə imkan verir. Beləliklə Günəşin neytrin tomoqrafiyasının nəzəri əsası yaradılmışdır.

4) Günəş və ulduzlarda diferensial fırlanmanı nəzərə alaraq qlobal burulğanlı dalğaların nəzəriyyəsi işlənmişdir. Göstərilmişdir ki, Günəşdə onun inteqral parlaqlılığına təsir edə bilən çox uzun periodlu: 1–3, 18–30, 100 və 1500–20000 illik qlobal burulğanlı rəqslər generasiya ola bilər. İlk dəfə olaraq bu rəqslərin Yerin iqlimində kvazi-periodik qlobal dəyişikliklərə səbəb ola bilməsi ideyası irəli sürülmüşdür və əsaslandırılmışdır.[3]

5) Maqnitləşmiş anizotrop seyrək kosmik plazmanın hissəciklər arasında toqquşma olmayan halı üçün MHD nəzəriyyəsi inkişaf etdirilmişdir. Bu cür plazmada yaranan dayanıqlı və dayanıqsız dalğaların tam spektri tapılmışdır. Göstərilmişdir ki, plazmanın tapılan hidrodinamik dayanıqsızlıq şərtləri plazma fizikasında kinetik yaxınlaşma ilə üst üstə düşür. İnkişaf etdirilən nəzəriyyə Günəş tacının qızması ve Günəş küləyinin yaranması modellərinin yenidən qurulmasına imkan verir.[4]

Elmi əsərlərinin siyahısı

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Жугжда Ю.Д., Джалилов Н.С. Трансформация магнитогравитационных волн в солнечной атмосфере // Астрон.ж. 1981, Т.58, вып.4, С. 838-847.
  • Zhugzhda Yu.D., Dzhalilov N.S. Transformation of magnetogravitational waves in the solar atmosphere // Astron. Astrophys. 1982, V. 112, С.16-23.
  • Жугжда Ю.Д., Джалилов Н.С. Линейная трансформация магнитогравитационных волн в экспоненциальной атмосфере // Физика плазмы 1982, Т. 8, №5, С. 990-998.
  • Жугжда Ю.Д., Джалилов Н.С. Линейная трансформация магнитоакустико- гравитационных волн в наклонном магнитном поле // Физика плазмы 1983, Т. 9, вып.5, С. 1006-1014.
  • Джалилов Н.С. О распространении в атмосфере Солнца магнитоакустико- гравитационных волн // Изв. АН Азерб.ССР 1983, № 1, С. 90-98.
  • Zhugzhda Y.D., Dzhalilov N.S. Magneto-acoustic-gravity waves on the Sun. I. Exact solution for an oblique magnetic field // Astron. Astrophys. 1984, V. 132, P. 45-51.
  • Zhugzhda Y.D., Dzhalilov N.S. Magneto-acoustic-gravity waves on the Sun. II. Transformation and propagation // Astron. Astrophys. 1984, V. 132, P. 52-57.
  • Zhugzhda Y.D., Dzhalilov N.S. Magneto-acoustic-gravity waves on the Sun. III. The theory of running penumbral waves // Astron. Astrophys. 1984, V. 133, P. 333-340.
  • Жугжда Ю.Д., Джалилов Н.С. Собственные колебания хромосферы в горизонтальном магнитном поле // Письма в астрон. ж. 1985, Т. 11, № 9, С. 712-716.
  • Джалилов Н.С. Резонансные колебания и трансформация волн в атмосфере Солнца // Астрон. ж. 1986, Т. 63, вып. 4, С.754-761.
  • Zhugzhda Yu.D., Dzhalilov N.S. Magneto-acoustic-gravity waves in the horizontal magnetic field // Geophys. Astrophys. Fluid Dynamics 1986, V. 35, P. 131-156.
  • Джалилов Н.С., Рустамов К.А. МГД волны в сильно-неоднородной атмосфере с горизонтальным магнитным полем // ДАН Азерб. ССР 1987, Т. 43, № 8, С. 44-49.
  • Джалилов Н.С., Жугжда Ю.Д. Резонансное поглощение магнитоатмосферных волн в экспоненциальной атмосфере с горизонтальным магнитным полем // Астрон. ж. 1990, Т. 67, С. 561-571.
  • Джалилов Н.С., Бабаев Э.С. Магнито-акустико-гравитационные волны в излучающей стратифицированной атмосфере // Исслед. по геом. аэрономии и физики Солнца 1992, вып. 99, С. 26 - 48.
  • Dzhalilov, N.S., Zhugzhda, Y.D., Staude, J. Radiation - hydrodynamic Waves in an Optically Grey Atmosphere. I. Homogeneous model // Astron. Astrophys. 1992, V. 257, P. 359-365.
  • Zhugzhda, Y.D., Dzhalilov, N.S., Staude, J. Radiation - hydrodynamic Waves in an Optically Nongrey Atmosphere // Astron. Astrophys. 1993, V. 278, L9-12.
  • Babayev E.S., Dzhalilov N.S, Zhugzhda Y.D. Propagation and absorption of the magneto hydrodynamic waves in space plasma // Turkish Journal of Physics 1994, V. 18, №11, P. 1181 - 1186.
  • Staude J., Dzhalilov N., Zhugzhda Y. Radiation-Hydrodynamic waves and solar p-modes // Solar Phys. 1994, V. 152, P. 227-232.
  • Dzalilov N.S., Zhygzhda Y.D., Staude J. Radiation-hydrodynamic waves in an optically grey atmosphere. II. Analysis of wave properties and effects of thermal conductivity in an homogeneous model // Astron. Astrophys. 1994, V. 291, P. 1001-1012.
  • Бабаев Э.С., Джалилов Н.С., Жугжда Ю.Д. Неадиабатические магнитоакустико-гравитационные волны в стратифицированной атмосфере // Астрон. ж. 1995, Т .72, № 2, С. 230-239.
  • Бабаев Э.С., Джалилов Н.С., Жугжда Ю.Д. Влияние радиационных потерь на свойства волн в активных областях на Солнце // Астрон. ж. 1995, Т. 72. № 2, С. 240-249.
  • Джалилов Н.С., Бабаев Э.С. Неадиабатические гидродинамические волны в изотермической атмосфере с произвольной оптической глубиной // Письма в астрон. ж. 1995, Т. 21, №1, С. 9-65.
  • Dzhalilov N.S., Staude J. An analytic theory of adiabatic p-modes in the atmospheres of the Sun and Sun-like stars // Astron. Astrophys. 1995, V. 303, P. 561-574.
  • Бабаев Э.С., Джалилов Н.С. Аналитическая теория флуктуаций интегрального потока излучения Солнца в приближении Эддингтона // Письма в астрон. ж. 1996, Т.22, № 5, С. 392-400.
  • Джалилов Н.С., Бабаев Э.С. Флуктуации интегрального потока излучения Солнца // Изв. АН России. Серия Физическая 1996, Т. 60, №8, С. 171-178.
  • Ораевский В.Н., Джалилов Н.С. Собственные колебания Солнца, включающие период 11 лет // Астрон. ж. 1997, Т. 74, № 1, С. 99-106.
  • Dzhalilov N.S., Semikoz V.B. MHD waves as a source of matter density fluctuations within solar interior // e-Print Archive: astro-ph 1998, N: 9812149, 25 p.
  • Джалилов Н.С., Семикоз В.Б. О роли МГД волн в решении проблемы солнечных нейтрино // Известия АН России. Серия Физическая 1999, т.63, N11, 2144-2147.
  • Джалилов Н.С., Ораевский В.Н. К теории 11-летнего цикла солнечной активности. Известия АН, Серия Физическая, 2000, Т. 64, № 9, С. 1793-1798.
  • Dzhaliloiv N.S., Staude J., Arlt K. Influence of trhe solar atmosphere on the p-mode eigen oscillations // Astron. Astrophys. 2000, V. 361, P. 1127-1142.
  • Dzhalilov N.S., Staude J., Oraevsky V.N. Eigenoscillations of the differentially rotating Sun: I. 22-year, 4000-year, and quasi-biennial modes // Astron. Astrophys. 2002, V. 384, P. 282-298.
  • Dzhalilov N.S., Staude J. Eigenoscillations of the differentially rotating Sun: II. Generalization of Laplas's tidal equation // Astron. Astrophys. 2004, V. 421, P. 305-322.
  • Burgess C., Dzhalilov N.S., Maltoni M., Rashba T.I., Semikiz V.B., Tortola M., Valle J.W.F. Large mixing oscillations as a probe of the deep interior. // Astrophys. J., 2003, V. 588, L65-69.
  • Burgess C.P., Dzhalilov N.S., Rashba T.I., Semikoz V.B., Valle J.W.F. Resonant origin for density fluctuations deep within the Sun: helioseismology and magneto-gravity waves // MNRAS 2004, V. 348, N:2, P. 609-624.
  • Burgess C.P., Dzhalilov N.S., Rashba T.I., Semikoz V.B., Tortola M.A., Valle J.W.F. Cornering solar radiative zone fluctuations with KamLAND and SNO salt // J. Cosmology Astroparticle Phys 2004, N: 0401. P. 007.
  • Semikoz V.B., Burgess C.P., Dzhalilov N.S., Rashba T.I., Valle J.W.F. MHD origin of density fluctuations deep within the Sun and their influence neutrino oscillation parameters in LMA MSW scenario // Phys. Atom. Nucl. 2004, V. 67, N: 6, P. 1147-1150.
  • Джалилов Н.С., Штауде Ю. // Глобальные колебания Солнца (монография), 2005, Б.: «Эльм», IBN 5-8066-1720-3, С. 312.
  • Джалилов Н.С. Долгопериодические собственные вихревые колебания Солнца. // Известия АН России. Серия Физическая. 2006, Т. 70, №10, С. 1430-1433 .
  • Мамедов С.Г., Рустамов А.А., Джалилов Н.С. К механизму резонансного поглощения альфвеновских волн в короне // Аз. Астрон. ж. 2006, №3-4, с. 12-19.
  • Сомов Б.В., Джалилов Н.С., Штауде Ю. Особенности энтропийных и магнитозвуковых волн в оптически тонкой космической плазме // Письма в астрон. ж., 2007, Т..33, №5, С. 352-362.
  • Мамедов С.Г., Рустамов А.А., Джалилов Н.С. Поиск альфвеновских волн в короне по контурам спектральных линий // Аз. Астрон. ж. 2007, №1-2, С. 18-25.
  • Dzhalilov N.S., Kuznetsov V.D., Staude J. Magneto-Hydro-Dynamic waves in the collisionless plasma // Sun and Geosphere 2007, V. 2(2), P. 5-17.
  • Dzhalilov N.S., Kuznetsov V.D., Staude J. Wave instabilities in an anisotropic magnetized space plasma // Astron. Astrophys. 2008, V. 489, P. 769-773.
  • Сомов Б.В., Джалилов Н.С., Штауде Ю. О неустойчивости энтропийных волн в космической плазме // Космические исследования 2008, Т. 46, №5, С. 408-411.
  • Кузнецов В.Д., Джалилов Н.С. 16-ти моментное приближение для бесстолкновительной космической плазмы: волны и неустойчивости // Физика плазмы 2009, Т. 35, № 11, С. 1040-1054.
  • Dzhalilov N.S., Kuznetsov V.D., Staude J. Wave instabilities of a collisionless plasma in the fluid approximation // Physics. Plasma-ph, arXiv: 0911.2912 v1, 2009, 12 pgs.
  • Джалилов Н.С. МГД неустойчивости в анизотропной космической плазме // Астрон. ж. Азерб 2009, №1-2, С. 20-24.
  • Кузнецов В.Д., Джалилов Н.С. Анизотропная МГД и некоторые решения // Физика плазмы, 2010, 36, № 9, 843-848 \\ Plasma Physics Reports, 2010, Vol. 36, No. 9, pp. 788–793.
  • Джалилов Н.С., Кузнецов В.Д. МГД - волны и неустойчивости температурно-анизотропной плазмы солнечной короны как источник ее нагрева // Письма в Астрон.ж. 2011, т.37, №9, 706-712;
  • Dzhalilov N.S., Kuznetsov V.D., Staude J. Wave instabilities of a collisionless plasma in fluid approximation // Contrib. Plasma Phys. 2011, V. 51, No. 7, pp. 621 – 638.
  • Kuznetsov V.D., Dzhalilov N.S. MHD Instabilities of Collisionless Space Plasma with Heat Fluxes // Geomagnetism and Aeronomy, 2014, Vol. 54, No. 7, pp. 886–891.
  • Джалилов Н.С.,  Алиев, Н.А., Исмайлов Н.А.  Об одном частном решении уравнения анизотропного солнечного ветра  // ProceedingsofIAM (Inst.Appl.Math.), 2014,V.3, N.1, pp. 3–14

.[5]

Pedaqoji fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

BDU (saat hesabı ilə), doktorant hazırlığı

Digər fəaliyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Astronomiyanın populyarlaşdırılması üçün mühazirə və çıxışlar[6]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ 1 2 Məryəm Seyidbəyli, Səbinə Nemətzadə "Astronomiyanın tarixinə dair oçerk" Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Elm Tarixi İnstitutu, Bakı-"Elm"-2018.
  2. ↑ "Cəlilov Namiq Sərdar oğlu" (az.). science.gov.az. 2013. 2016-03-04 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2014-09-25.
  3. ↑ 1 2 "Arxivlənmiş surət". 2008-12-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-01-16.
  4. ↑ http://www.science.gov.az/news/open/1737
  5. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-17.
  6. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-04-12 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-05-31.