Nəsrəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası və ya qısaca: AMEA ŞAR (tam adı: Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi Nəsirəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası) — Azərbaycan SSR Nazirlər Sovetinin 975 saylı qərarı ilə 17 noyabr 1959-cu ildə yaradılmış, AMEA Fizika-Riyaziyyat və Texnika Elmləri Bölməsi tərkibində elmi-tədqiqat institutu statusunda fəaliyyət göstərən Rəsədxana.
Rəsədxana Böyük Qafqaz dağlarının şimali-şərqində Bakı şəhərindən 150 km məsafədə, Pirqulu dağının şərq hissəsində, dəniz səviyyəsindən 1435–1500 m yüksəklikdə, λ = 48⁰ 35' 04" E, φ = 40⁰ 46' 20" N coğrafi koordinatlarında yerləşir. Burada müşahidə üçün əlverişli aydın gecələrin sayı il ərzində 150–180-ə çatır^[1][2].

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası
Azərbaycan Respublikası Elm və Təhsil Nazirliyi Nəsirəddin Tusi adına Şamaxı Astrofizika Rəsədxanası
Ümumi məlumatlar
Ölkə	Azərbaycan
Yaradılma tarixi	1959
Ünvan	Azərbaycan Respublikası, Şamaxı rayonu, Yusif Məmmədəliyev qəsəbəsi
Rəhbərlik
Rəhbər	Namiq Cəlilov
Birinci müavin	Nəriman İsmayılov
Rəsmi saytı	shao.az
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Azərbaycanın bir sıra rayonlarında astroiqlimin öyrənilməsi üçün yaradılmış astronomik ekspedisiya hələ 1927-ci ildən fəaliyyətə başlamışdı. Azərbaycanın Dağlıq Qarabağ, Kəlbəcər, Laçın, Şamaxı, Xızı və s. bölgələrinin ayrı-ayrı məntəqələrində gələcəkdə astronomiya rəsədxanası yaradılması üçün əlverişli yerin seçilməsi istiqamətində işlər aparılmışdı. Aparılan tədqiqatlar nəticəsində, 1953-cü ildə Şamaxı rayonunun Pirqulu ərazisində müşahidə bazasının, sonralar isə rəsədxananın tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur. Rəsədxana o zamanki Azərbaycan EA Fizika və Riyaziyyat İnstitutunun tərkibində 1954-cü ildə yaradılmış Astrofizika şöbəsi, sonradan 1956-cı ildə Elmlər Akademiyasının Astrofizika Sektoru kimi fəaliyyət göstərmişdir. 1960-cı ildən müstəqil elmi-tədqiqat institutu statusu ilə Azərbaycan EA strukturuna daxil edilmişdir.

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının yaradılmasında böyük xidmətləri olan akademik H. F. Sultanov 1960–1981-ci illərdə rəsədxananın direktoru vəzifəsində işləmişdir. Onun təşkilatçılığı və rəhbərliyi altında 1953–1959-cu illərdə astronomik müşahidələrlə yanaşı, gələcək rəsədxananın layihələşdirilməsi, astronomiya ixtisası üzrə kadrların hazırlanması, teleskop və avadanlıqla təchizatı, rəsədxananın strukturu və s. məsələlər üzərində ciddi iş aparılmışdır. Bundan başqa, ŞAR-n yaranmasında və inkişafında görkəmli alimlər M. M. Əliyev, Y. H. Məmmədəliyev, H. M. Abdullayev, R. E. Hüseynov, H. C. Məmmədbəyli və b. böyük rolu olmuşdur. Elmi kadrların hazırlanmasında Lomonosov adına Moskva Dövlət Universitetinin, Leninqrad Dövlət Universitetinin, Rusiya EA Pulkovo rəsədxanasının, Rusiya EA Krım rəsədxanasının (V. A. Krat, V. V. Sobolev, O. A. Melnikov, A. M. Boyarçuk, İ. M. Kopılov və b.), Rusiya EA Yer Maqnetizmi, İonosferi və Radiodalğaların yayılması institutunun (İZMİRAN) əməkdaşlarının əməyi xüsusi qeyd olunmalıdır.

Pirqulu Astronomiya Stansiyasında 1957-ci ildə ilk teleskop — Xromosfer-Fotosfer Günəş teleskopu qurulmuşdur. 1959-cu ildə isə 200 mm-lik fotoelektrik teleskop istifadəyə verilmiş və onun vasitəsilə ərazinin astroiqliminin öyrənilməsi məsələsi öz həllini tapmışdır. Sonrakı illərdə: Üfüqi Günəş teleskopu (1962), AST-452 teleskopu (1964), AZT-8 teleskopu (1970), "Zeiss-600" (1980) teleskopu istifadəyə verilmişdir. Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının təchizatında güzgüsünün diametri 2 m olan teleskopun alınması və 1966-cı ilin sentyabrında istifadəyə verilməsi, xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Almaniya Demokratik Respublikasının "Carl Zeiss" firmasında istehsal olunmuş bu teleskop keçmiş SSRİ ərazisində apertura ölçüsünə görə REA Krım Astrofizika Rəsədxanasında və Ermənistan EA Bürakan Astrofizika Rəsədxanasında qurulmuş iki eyni 2.6 m-lik Rusiya istehsalı teleskoplardan sonra 3-cü yerdədir. Azərbaycan eksperimental elminin bayraqdarı sayılan bu məşhur optik teleskopun alınmasında və operativ şəkildə qurulmasında Azərbaycan EA-nın keçmiş prezidenti, akademik Yusif Məmmədəliyevin, Akademiyanın vitse-prezidenti, xalq şairi Səməd Vurğunun xüsusi rolu olmuşdur.

1960–1980-ci illərdə ŞAR-da müntəzəm şəkildə astrofiziki müşahidələr təşkil olunmuşdur. Elə həmin illərdə də astrofizika ixtisası üzrə kadrların hazırlanması işinə böyük diqqət verilmişdir. Bu məqsədlə 1976-cı ildə ulu öndərimiz Heydər Əliyevin xüsusi göstərişi ilə Azərbaycan Dövlət Universitetində Astrofizika kafedrası yaradılmışdır. Həmin kafedra astronomiya sahəsində ixtisaslı kadrların yetişdirilməsində mühüm rol oynamışdır.

1981-ci ildə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasına Azərbaycanın dahi astronomu Nəsirəddin Tusinin adı verilmişdir. 1973-cü ildə Naxçıvan Muxtar Respublikasında yerləşən Batabat Bölməsi ŞAR ilə birləşdirildi. NM Respublikasının ərazisində sovetlər dönəmində fəaliyyət göstərmiş və müstəqillikdən sonra Azərbaycan Dövlətinin mülkiyyətinə verilmiş REA Ağdərə Müşahidə Stansiyası da 1997-ci ildə ŞAR-ın tabeliyinə verildi. Ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 7 avqust 2002-ci il tarixli "Azərbaycan MEA Naxçıvan Bölməsinin təsis edilməsi haqqında" sərəncamındam sonra Batabat Astrofizika Rəsədxanası Ağdərə Müşahidə Stansiyası ilə birlikdə Azərbaycan MEA Naxçıvan Bölməsinin tərkibinə keçirildı və indi sərbəst rəsədxana kimi fəaliyyət göstərir.

2009–2013-cü illərdə Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin müvafiq sərəncamları əsasında yenidənqurma işləri aparılmışdır. Rəsədxananın inzibatı binası və teleskoplar əsaslı təmir olunmuş, 72 mənzilli iki beşmərtəbəli bina və kotteclərdən ibarət yeni yaşayış kompleksi, tibbi məntəqə, yeməkxana və uşaq bağçası astronomların və qəsəbə sakinlərinin istifadəsinə verilmişdir.

Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının Bakı Şəhər Bölməsi (BŞB) fəaliyyət göstərir. Burada müşahidə materiallarının işlənməsi, təhlili aparılır, nəzəri astrofizika sahəsində tədqiqatlar həyata keçirilir. BŞB rəsədxananın fəaliyyətinin koordinasiyasında və AMEA-nın digər strukturları və elmi-tədqiqat institutları, habelə şəhərdəki universitetlərlə qarşılıqlı əlaqələrində də xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Burada həm də dissertasiya müdafiələri, müntəzəm elmi seminarlar keçirilir, rəsədxananın elmi jurnalları yığılır və onun rəsmi Veb-saytı idarə olunur^[1] .

• 1959–1981 — Akademik Sultanov Hacıbəy Fərəculla oğlu;
• 1981–1982 — f.r.-e.d. Hüseynov Oktay Xansəfər oğlu;
• 1982–1985 — f.r.-e.n. Abbasov Alik Rza oğlu;
• 1985–1986 — f.r.-e.n. İsmayılov Zöhrab Abbasəli oğlu;
• 1986–1988 — f.r.-e.n. Rüstəmov Kamran Əhməd oğlu;
• 1988–1997 — f.r.-e.n. Əhmədov Şmidt Bünyad oğlu;
• 1997–2015 — AMEA-nın müxbir üzvü, F.r.-e.d Quliyev Əyyub Salah oğlu;
• 2015-dən indiyə qədər, AMEA-nın müxbir üzvü, F.r.-e.d Cəlilov Namiq Sərdar oğlu.

• 2 m-lik reflektor, Almaniyanın "Carl Zeiss JENA" firmasının istehsalıdır və 1966-cı ildə istifadəyə verilmişdir. Əsas güzgü parabolikdir, D= 2080 mm, F= 9000 mm-dir. Əsas məqalə: 2-metrlik teleskop
• AZT −8 teleskopu, parabolik baş güzgüsü D= 700 mm, F= 2820 mm-dir. Birinci kasseqren sisteminin F= 11200 mm, nisbi aperturası 1:16 və görüş dairəsi 40' və ya 13x13 sm²-dir. Əsas məqalə: AZT -8 teleskopu
• Zeiss-600 teleskopu, baş güzgü parabolikdir və D= 600 mm, F= 2400 mm-dir; Kasseqren sisteminin Fekv=7500 mm-dir. Əsas məqalə: Zeiss-600 teleskopu
• AST-452, Maksutov menisk teleskopu, menisk linzasının D= 350 mm, güzgünün D= 490 mm, teleskopun F= 1200 mm təşkil edir. Teleskopun fokal səthində miqyas 2.86′/mm-dir. Teleskopun işıq qüvvəsi 1:3.4. Teleskop 2 optik sistemdə: baş və nyuton fokuslarında işləyə bilir. Baş fokusda görüş sahəsi 4°14', sahənin xətti ölçüsü 90 mm, Nyuton fokusunda isə uyğun olaraq 2°52' və 60 mm. Əsas məqalə: AST-452, Maksutov menisk teleskopu
• ASQ-5 Azimutal selostat qurğusu, Baş güzgü D=440 mm, Nyuton güzgü D=200 mm, F=17500 mm. Əsas məqalə: ASQ-5 Azimutal selostat qurğusu
• AFR-3 Xromosfer-Fotosfer teleskopu, obyektiv D=130 mm, Fekv=9000 mm. Əsas məqalə: AFR-3 Xromosfer-Fotosfer teleskopu
• AZT-15 teleskopu, 1 m-lik Şmidt sistemi, 1975-ci ildə rəsədxanaya gətirilmiş, lakin baş güzgünün naməlum səbəbdən itməsinə görə teleskop indiyədək qurulmamışdır. Teleskopun digər avadanlıqları indiyədək ŞAR-ın ambarında saxlanılır. Rəsədxana rəhbərliyi REA XAR rəhbərliyi ilə teleskopun Rusiya ilə birgə qurulması üçün danışıqlar aparır.

2 m teleskop aşağıdakı işıq qəbuledicilərinə malikdir:

• Kanberra 2x2 prizmalı spektroqraf- zəif obyektlərin spektral müşahidəsi üçün;
• baş fokusun üç kameralı və iki difraksiya qəfəsli spektroqrafı;
• orta ayırdetməli Kasseqren fokusu spektroqrafı;
• zəif obyektləri tədqiq etmək üçün BVRc CCD fotometri;
• Kude fokusu eşelle spektroqrafı;
• ayırdetmə qabiliyyəti 35000 olan Kassseqren fokusu Eşele spektrometri;
• ShAFES – Kasseqren fokus üçün yüksək ayırdetməli optik lifli eşelle spektroqraf (R=56000, 28000, λ 3700–9000Å);
• UAGS +Canon+CCD Andor zəif obyektlərin spektral müşahidəsini aparmaq üçün;
• Zeiss-600 teleskopunda istifadə edilən BVRcİc sistemində işləyən CCD fotometr; teleskopda Celestron F/6.3 fokus reduktoru quraşdırılıb, optik gücü 1.6 dəfə artırılıb.
• ASQ selostat qurğrsunda F=7000 mm olan ASP-20 spektroqrafı; D=1.12 Å/mm, λ 3600–7000 Å;
• ACT-452 teleskopunda istifadə olunan sındırma bucaqları 15˚ və 35˚40’ olan iki ədəd obyektiv prizma;
• 2012-ci ildə CCD işıq qəbuledicilərinin soyudulması üçün maye azot istehsal edən LNP-20 kriogen qurğusu quraşdırılıb istifadəyə verilmişdir.
• 2007-ci ildə astronomik güzgülərin səthinin alüminumləşdirilməsi üçün Almaniya istehsalı olan B-240 vakuum qurğusu istifadəyə verilmişdir^[4].

• Qalaktikalar və ulduzəmələgəlmə prosesləri^[5][6];
• Qoşa ulduzlar və eruptiv proseslər^[7][8];
• Ulduz atmosferləri fizikası və maqnetizm^[9][10];
• Astronomik cihazlar və innovativ texnologiyalar^[11][12];
• Nəzəri astrofizika və kosmologiya^[13][14];
• Kosmik plazma və heliogeofiziki problemlər^[15][16];
• Planetlər və kiçik səma cisimləri^[17][18];

• Ulduz fizikası sahəsində nəzəri işlərdə ulduz təkamülünün son məhsulunun fiziki təbiəti haqqında yeni nəticələr alınmışdır. Göstərilmişdir ki, kollaps zamanı neytron ulduz formalaşarkən enerjisi 50 MeV olan neytrino və antineytrino seli yaranır. Kollaps zamanı formalaşan neytron ulduz mərkəzdə formalaşan neytrinonun enerjisini artırır və yumşaq rentgen spektri yaradır. Relyativistik nəzəriyyə tətbiq olunaraq yaranan neytron ulduzun parametrləri hesablanmışdır. Bu nəticələr Baksan neytron rəsədxanasında istifadə olunmuşdur.
• Göstərilmişdir ki, hətta çox böyük kütləli ulduzlar öz təkamülündə kollapsqabağı mərhələni keçirlər. Sübut olunmuşdur ki, I və II tip ifratnəhəng alışmaları enerji və kütləsinə görə bir-birindən fərqlənir.
• İlk dəfə 700-ə yaxın güclü rentgen şüa mənbələrinin kataloqu tərtib olunmuşdur.
• İlk dəfə Qalaktikada 331 pulsarın elektron konsentrasiyası təyin olunmuşdur.
• Göstərilmişdir ki, pulsarlar qalaktika mərkəzindən qalınlığı 8 kps olan həlqədə yerləşirlər. Bunun əsasında pulsarlara qədər olan məsafə və onun bəzi parametrləri tapılmışdır.
• İlk dəfə planetar dumanlıqlara qədər məsafənin yeni şkalası təyin olunmuşdur. Alınan nəticələrin əksəriyyəti müşahidələrlə təsdiq edilmişdir.
• !957-ci ildən başlayaraq uzun müddət Günəş xidməti müşahidələri aparılmış, alınan nəticələr beynəlxalq kataloqlarda nəşr olunmuşdur.
• Zərbə dalğaları nəzəriyyəsindən istifadə edərək günəş alışmalarının modeli verilmişdir.
• Helioseysmologiyada akustik dalğaların məxsusi tezliklərinə atmosferdə tunel effektin rolu hesablanaraq araşdırılmışdır.
• Günəşin Rossbi tipli qlobal burulğanlı rəqslərinin MHD-nəzəriyyəsi işlənmişdir. Göstərilmişdir ki, qlobal burulğanlar mərkəzdə istilik nüvə sintezi prosesinin sürətini və Günəşin səthinin optik xüsusiyyətlərini dəyişdiyindən Günəşin inteqral şüalanma selini kvaziperiodik (bir-neçə min il zaman şkalasında) olaraq dəyişdirir. İlk dəfə olaraq alınan nəticələr Yerin qlobal iqlim dəyişmələrində əsas mexanizm kimi irəli sürülmüşdür.
• Günəş neytrinosunun defisiti probleminin həlli üçün fiziki mexanizam irəli sürülmüşdür. Mərkəzi oblastda MHD rezonatorunun yaranması, ondan keçən elektron neytrinonun küydə ossilyasiyasının (növünün dəyişməsinin) əsasları işlənmişdir. Bu mexanizm Günəşin mərkəzinin fiziki halının diaqnostikası kimi istifadə oluna bilər və Günəşin neytrino selinin qütb və ekvatorda müşahidə olunan asimmetriyasını izah edə bilir.
• Günəş küləyi plazmasında irimiqyaslı aşağıtezlikli turbulentliyin yaranma mexanizmləri, onun təbiəti və yerdəki ekosistemlərə və biosistemlərə təsiri öyrənilmişdir.
• Göstərilmişdir ki, Mars planetinin səthində detalların parlaqlığı daim dəyişir, onun atmosferində toz zərrəcikləri yaranır və yox olur. Marsın atmosferində azot-oksid molekulunun çox azlığı əsas səbəblərdən biri kimi göstərilmişdir.
• Marsın topoqrafik xəritəsi hazırlanmışdır və onun atmosferinin şəffaflığı öyrənilmişdir
• Veneranın qaranlıq səthinin spektrində şüalanma xətləri aşkar edilmişdir, bu da planet atmosferində ildırım hadisəsi olduğunu sübut edir.
• Asteroidlərin statistik tədqiqi əsasında, Olbersin nəzəriyyəsinə görə asteroidlərin böyük cismin parçalanması nəticəsində yarandığı fikri inkar edilmişdir.
• Kometlərin parçalanması üzrə yeni nəzəriyyə verilmişdir. Hiperbolik komet və meteorların əmələ gəlməsi konsepsiyası verilmişdir.
• Böyük miqdarda qeyri stasionar ulduzların (T Buğa, AeBe Herbiq, Volf-Raye, simbiotik, ifratnəhəng, maqnit ulduzlar) atmosferində baş verən dəyişkənliklər tədqiq olunmuşdur.
• Günəş tipli cavan ulduzların fotometrik işıq əyrilərinin təsnifatı aparılmışdır. Göstərilmişdir ki, aktivlik müxanizmlərindən asılı olaraq cəmi beş tip işıq əyrisi mövcuddur. Bir sıra ulduzlar üçün qəsamüddətli dəyişmələr ulduzun oxu ətrafında fırlanmasının, uzunmüddətli dəyişmələr isə qoşalıq və ya günəş aktivliyinə bənzər dəyişmələrlə izah edilmişdir.
• Göstərilmişdir ki, baş ardıcıllıqdan yuxarıda və aşağıda yerləşən ulduzların daxili quruluşu müxtəlifdir. Sübut olunub ki, ağ cırtdanların daxili nüvəsi vardır.
• Səmanın 425 parlaq ulduzunun λ 3200–7500 Å mütləq sel vahidlərində spektral enerji paylanması müşahidə olunub və onun kataloqu tərtib edilmişdir.

Günəş fizikası- aktivliyi, atmosferi, Günəş-Yer əlaqələri mexanizmləri

Cavan ulduzlar, ifratnəhənglər, Volf-Raye, simbiotik, maqnit ulduzlar

Günəş sistemi cisimləri-planetlər, komet və asteroidlər

Aktiv nüvəli qalaktikalar, kvazarlar

Nəzəri astrofizika və kosmologiyanın bəzi problemləri

Azərbaycan Astronomiya Jurnalı (İngilis dilində) [1]

• Hacıbəy Fərəculla oğlu Sultanov
• Nadir Baba oğlu İbrahimov
• Rəhim Əyyub oğlu Hüseynov
• Süleyman Qulu oğlu Zeynalov
• Cəfər Quluzadə
• İnqilab Aslanov
• Zöhrab İsmayılov
• Məmməd Kərimbəyov
• Oktay Hüseynov
• Teymur Əminzadə
• Sarı Əzimov
• Rəhim Zeynalov
• Həbibulla Məmmədli

• Beynəlxalq Astronavtika Federasiyasının konqresi (1972)
• Maqnit ulduzların tədqiqinə həsr olunmuş beynəlxalq konfranslar (1973, 1976)
• SSRİ EA Astronomiya Şurasının plenumu (1984)
• "Tusi-800" Məclisləri (1998–2002-ci illər ərzində 8 konfrans)
• "Dövrülük və kosmoloji problemlər" (2003)
• ŞAR-ın yaradılmasının 60 illiyinə həsr olunmuş Beynəlxalq konfrans (2019)

• Poçt markaları
• 
• 

• Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının rəsmi internet portalı