Prokuror

Prokuror ― cinayət prosesində ittiham orqanı kimi ədalətə xidmət edən şəxs.

Prokurorluq cinayət prosesində cinayət işinin açılması vəzifəsini yerinə yetirərək dövlət adından cinayət işi açan orqandır. Bu idarədəki vəzifəli şəxsə prokuror adı verilir. Bundan əlavə, qısaldılmış şəkildə prokuror cinayət işinin ona çatmasından sonra dövlət adından tədqiqat və təhqiqat fəaliyyətini həyata keçirməyə, ictimai iddianın verilməsini tələb edən şərtlər yarandıqda iddia qaldırmağa və icraatına borclu olan, məhkəmələrin çıxardığı qərarları yerinə yetirmək və qanunla ona həvalə edilmiş digər vəzifələri yerinə yetirməli olan və məhkəmə orqanının üzvü hesab olunan dövlətin təyin etdiyi vəzifəli şəxs kimi müəyyən edilə bilər.

Sözün kök mənası: qanun irəli sürməklə müdafiə olunan ideya, iddia, dava, tezis, əməlin cinayət olub-olmamasının qanun baxımından müəyyən edilməsi və cinayətin qanuna uyğun olaraq müəyyən edilməsi ilə əlaqədar qanunun müddəalarına müvafiq olaraq ittiham aktının hazırlanmasından məsul olan hüquq məmuru kimi müəyyən edilir.

Onun qədim türk dilindəki qarşılığı "müddeiumumi"dir. Ərəbcə muddaˁī (iddia etmək, dava etmək) və umumī (ictimai) sözlərinin birləşməsindən əmələ gələn və "camaat adından məhkəməyə vermək" mənasını verən bu söz, 1870-ci il tarixli "Mehakim Nizamnaməsi" ilə fransızca prosécuteur publique sözünün qarşılığı olaraq türk qanunlarına daxil olmuşdur. Respublika dövründə də uzun müddət qeyri-rəsmi olaraq istifadə olunmuşdur.

Prokurorluq inzibati struktura malik olduğundan onun tənzimlənməsində iyerarxiya mövcuddur. Tabelikdə olanlar təşkilat daxilindəki rəhbərlərindən əmrlər alırlar. Lakin bu öhdəlik mütləq itaət demək deyildir.

Prokurorluğun fransız mənşəli olması ümumiyyətlə qəbul edilir. Bununla belə, bir çox mənbələr Roma hüququndakı beş institutu əsas götürmüşlər. Roma hüququnda göstərilən bu institutların hər biri prokurorlara məxsus müəyyən xüsusiyyətlərə malik idi. Bu institutlardan ikisi, Censeur və Defenseur, təqib etmək hüququna malik idi. Kvestir indiki prokurorların ibtidai istintaq zamanındakı bütün səlahiyyətlərinə malik idilər. Irenarque Curios prokurorluq və hüquq mühafizə orqanlarına oxşar bir institut olmuşdur. Puracuratore Caesari və Avocat de fisc prokurorluğun inzibati vəzifələri kimi səlahiyyətlərə malik institutlar idi. Lakin bu institutlar prokurorluğun tam səlahiyyətlərinə malik deyildilər.

Almanlarda Centenarius adlanan səlahiyyətlilər cinayətkarları tutaraq məsuliyyətə cəlb edirdilər. Sonralar bu məmurlar hakim vəzifəsinə qədər yüksəldilər. Almaniyada 1600-cü illərdən etibarən Fiscalat adlandırılan və senyorlar ilə birbaşa bağlılığı olan bu insanlar senyorun maraqlarını ictimaiyyətə və məmurlara qarşı müdafiə edirdilər. Əslində bu səlahiyyətlər hüquqi sahədən daha çox idi. Bəzən bu şəxslərə cinayətin təhqiqatı və üstünün açılması tapşırığı verilirdi. Fransız İnqilabından sonra Fransanın cinayət-prosessual məcəlləsi Napoleon dövründə Prussiyanın Reyn əyalətində tətbiq olunmağa başlandı. Sonralar bu regionlarda bu proses davam etdirilmişdir. Bundan sonra aparılan islahatlarda prokurorluğun bir institut kimi tətbiqi ideyasından istifadə edilmişdir. Feurbach 1900-cü illərin əvvəllərində Bavariyada cinayət-prosessual işləri üzrə iddia işləri üzrə müəyyən addımlar atmaq istəmiş, lakin müvəffəq olmağı bacarmamışdır. Lakin sonradan bu təcrübə Fransız İnqilabının təsiri ilə reallaşdırılmışdır. Prokurorluğun tam yaradılması 1830–1840-cı illərdə islahatçılar tərəfindən formalaşdırılmışdır.

İngiltərədə 1879-cu ilə qədər ictimaiyyət adından məhkəmə proseslərində iştirak edən prokurorluğun əməkdaşı olan heç bir prokuror yox idi. Cinayətlərə görə mühakimə tələb etmək səlahiyyəti xüsusi şəxslərə məxsus idi. Halbuki dövlətə qarşı edilmiş olan cinayətlər birbaşa olaraq mühakimə olunurdu. Baş prokuror adlı şəxslər dövlətə qarşı törədilən cinayətləri diqqətlə təhqiq edirdilər. Bu adamlar kral tərəfindən seçilirdi. Bundan əlavə, vəkillər və solicitorlar iş başında idilər. Solicitorlar bütün məhkəmə işlərini yerinə yetirmək səlahiyyətinə malik olan müstəqil işləyən şəxslər idilər. Misal üçün; Fransada da notariuslar eyni işi görürdülər. Lakin solicitorlar, şübhəsiz ki, Ali Məhkəmənin iclaslarında iştirak edə bilməzdilər.

1879-cu ildə İngiltərə Fransa sistemindən ayrı prokurorluq orqanı yaratdı və bu idarəni Director of public prosecutions (Baş prokurorluq) adlandırdı. İngiltərədə prokuror məhkəmə proseslərində milli suverenliyin nümayəndəsi olan cəmiyyətin təqibçisi deyildir. O, hakim qarşısında tərəflərdən birinin mövqeyindədir, bu vəzifədə o təqsirləndirilən şəxsi və vəkili xatırladır. Onun Avropadakı və ya Rusiyadakı prokurorlar kimi səlahiyyətləri yoxdur. Bir qayda olaraq, tərəflər iddia qaldırır, şikayət olmadığı zaman işə qarışmırdılar.

Fransada olduğu kimi Şotlandiyada da prokuror cinayət hüququnda dövlətin hüquqlarının nümayəndəsidir. Ona görə də məhkəmə təşkilatına heç bir nəzarəti yoxdur. O, məhkəmənin tabeliyində olan şəxs hesab edildiyindən təqsirləndirilən şəxs və ya təqsirləndirilən şəxsin vəkili ilə eyni hüquqlar çərçivəsində iclaslarda iştirak etmişdir.

İslam hüququnda cinayət əməllərinin cəzalandırılması işində şəriət üstünlük təşkil edir. Cəmiyyətdə insanlara qarşı törədilən cinayətlərə görə diyət, hədd və qisas cəzaları nəzərdə tutulur. Qalan cinayətlərdə isə siyasi cəzalar və bütün cəzalar sultanın ixtiyarına verilir. Hökmlərdə əsas hökm verən Allahdır. Bundan əlavə, kadılar sultanın naibi və köməkçisi kimi xidmət edirdilər. Vəzirlər və Valilər də cinayət işlərində Sultanın adından işləyirdilər. Bu səbəbdən İslam hüququnda prokurora ehtiyac yox idi.

Hüquq haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.