Qəbələ radiolokasiya stansiyası
Qəbələ RLS — Azərbaycanın Qəbələ rayonunda fəaliyyət göstərmiş "Daryal" tipli stasionar radiolokasiya stansiyası. 1985-2012-ci illərdə cənub hava trafikini idarə edən Raketdən Müdafiə Kompleksinin bir elementi olmuşdur. Stansiya Azərbaycanın şimalında, Qəbələ şəhərindən təxminən 11 km cənub-qərbdə, ən yaxın Ləki dəmiryolu stansiyasından 50 km məsafədə yerləşir.[2]
| Qəbələ RLS | |
|---|---|
| 'Qəbələ Radiolokasiya Stansiyası' | |
| Qəbələ (Azərbaycan) | |
 Fəaliyyəti dayandırıldıqdan sonra fotosu. | |
| Tipi | Radio stansiya |
| Kodu | RO-7 |
| Hündürlüyü | 100 metr (328 ft)[1] |
| Yer haqqında informasiya | |
| Sahib |  Azərbaycan |
| Nəzarət olunur | Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələri |
| İctimaiətə açılıb | Xeyr |
| Vəziyyəti | Qeyri-aktiv |
| Tikinti yerinin tarixi | |
| Tikilib | 1977-1985 |
| İnşaatçı |  Viktor Mixayloviç |
| İstifadə illəri | 1985-2012 |
| Materiallar | Beton |
| Hadisələr | "Səhrada fırtına" əməliyyatı |
| Qarnizon informasiyası | |
| Qarnizon | 428-ci müstəqil radio-texniki qarnizon |
| İcarəçilər |  Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri (1991-2013) |
| Təcrübə informasiyası | |
| Kritik kütlə təcrübələr | QABR aşkarlanması və izlənməsi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
| |
İnşaat 1977-ci ildən bəri davam etmiş və 1985-ci ildə döyüş vəzifəsi əldə etmişdir. Texniki resurs radarların 2012-ci ilə qədər işləməsinə imkan vermiş, blok modul quruluşu sayəsində stansiyanı döyüş tapşırığı qeyri-aktiv edilmədən, bu modulları dəyişdirmək və təkmilləşdirmək mümkün olmuşdur.[3]
Xüsusiyyətləri
[redaktə | mənbəni redaktə et]RLS təxminən 1,2 km aralıda yerləşdirilmiş iki mövqe — 100x100 metr hündürlüyündə yerləşən AFAR-a malik, təxminən, 4000 xaç-formalı vibratorlu qəbul Mərkəzi və 40x40 metr hündürlüyündə yerləşən, 1260 ədəd çıxış impuls gücünə malik növbəli modullarla dolu layihələndirilmişdir. Metrlik dalğaların diapazonunda işləyərək stansiya 100-ə yaxın radar kəsiyindən 0,1 m²-a yaxın məsafədə 6000 km-ə qədər diapazonda 90 dərəcə azimuta görə müəyyənləşdirilməsini və eyni zamanda müşayiət olunmasını təmin edirdi.[4] Bu, Hind okeanının akvatoriyasından raketlərin buraxılmasının qarşısını almaq üçün kifayət idi. Raketdən Müdafiə Kompleksinin tərkibində olan stansiya nəinki raketlərin buraxılmasının qarşısını almağa, həm də onların trayektoriyasını izləməyə imkan verirdi ki, bu da raketlərin ölkəyə daxil olmasının qarşısını alırdı. Texniki parametrləri və münasib yeri nəzərə alaraq, bu RLS-in dünyada heç bir tayı-bərabəri yox idi.[5]
Stansiya Baş Qafqaz silsiləsinin cənub hissəsində dəniz səviyyəsindən 680 m hündürlükdə 190 ha ərazini əhatə etmişdir. Aktiv rejimdə enerji istehlakı 50 MVt, döyüş rejimində — 350 MVt təşkil edirdi.[6]
Tarixçə
[redaktə | mənbəni redaktə et]SSRİ dövründə
[redaktə | mənbəni redaktə et]"Daryal", RLS-in eskiz layihəsi 1960-cı illərin axırlarında, 1970-ci illərin əvvəllərində SSRİ radio stansiya mütəxəssislərinin kollektivi Viktor Mixayloviç tərəfindən işlənib hazırlanmışdır. 18 yanvar 1972-ci ildə Azərbaycan SSR Qutqaşen rayonunda "RO-7" radiolokasiya qovşağı tikilməli idi. 14 aprel 1975-ci ildə tammiqyaslı "Dəryal" RLS-in "ro-7"qovşağında ucaldılması haqqında qərar qəbul edilib.[7]
31 avqust 1977—ci ildə raket hücumu haqqında xəbərdarlığın ayrıca radiotexniki qovşağı olan 428 saylı ORTU (30765 saylı hərbi hissə) yaradılmışdır. 1984-cü ildə əsas tikinti işləri başa çatdırılmışdır.[8] 1987-ci ildə isə bütün tikinti işləri tamamilə başa çatdırılmışdır. Elektrik enerjisi ilə fasiləsiz təchizatı təkcə radiostansiyanı deyil, bütün Qutqaşen rayonunu da təmin edirdi ki, bu da yolların çəkilməsi ilə yanaşı, onun iqtisadi inkişafına da kömək edirdi. 1984-cü ilin sonunda radiostansiya sınaqlardan müvəffəqiyyətlə keçmiş, 19 fevral 1985-ci ildə isə rəsmi olaraq hərbi status almışdır.[9]
1991-ci ildə "Səhrada fırtına" əməliyyatı zamanı Qəbələ RLS Amerikanın bombardmançı, gəmi və sualtı qayıqlarından ibarət raket raketlərinin 302 ədədini və 30 İraq HHM bombardmançı raketlərini istisna etmədən qeydə almış, həmçinin raketlərin trayektoriyaya çıxmasının qarşısını uğurla almışdır.[10]
Respublika dövründə
[redaktə | mənbəni redaktə et]Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra Rusiya hərbçiləri uzun müddət RLS-dən heç bir hüquqi rəsmiləşdirilmə olmadan istifadə etmişdir. 2002-ci il razılaşması ilə Azərbaycanın mülkiyyəti olan stansiya Rusiyaya 10 il müddətinə (24 dekabr 2012-ci il tarixinədək) icarəyə verilmiş və informasiya-analitik mərkəz obyekt statusu əldə etmişdir. İcarə haqqı ildə 7 milyon dollar təşkil etmiş, o cümlədən 15 milyon dollara yaxın elektrik enerjisi və kommunal ödənişlərin ödənilməsi də Rusiya dövləti tərəfindən həyata keçirilmişdir. Rusiya infrastrukturun dəstəklənməsi və personalın maddi-texniki təminatına, illik 50 milyon dollar xərcləmişdir. Stansiyanın fəaliyyəti 2 minə yaxın Rusiya hərbçisini, həmçinin müqavilə üzrə işləyən Azərbaycan vətəndaşını işlə təmin etmişdir.[11]
7 iyun 2007-ci il tarixində Rusiya prezidenti Vladimir Putin, 33-cü "Böyük səkkizlik" sammiti zamanı ABŞ prezidenti Corc Buşa Amerika radiostansiya elementlərini Polşa və Çexiyada yerləşdirmək əvəzinə Qəbələ RLS-dən birgə istifadə etməyi təklif edib.[12] Pentaqondan olan generallara hətta bu gizli obyektə daxil olmağa belə icazə verildi.[13] Raket əleyhinə müdafiə Agentliyinin direktoru Patrik O-Rayl Qəbələ RLS-dən birgə istifadə perspektivini həvəslə qiymətləndirmiş, "bunun çox səmərəli sistem olacağını" vurğulamışdır.[14] Lakin bir müddət sonra Amerikalılar nəzakətlə bildirdilər ki, onların texniki və texnoloji standartları Rusiyada qəbul edilən standartlara uyğun deyil.[15]
2011-ci ilin əvvəlinə stansiyada texniki resursun uzadılması işləri aparılıb, elementlərin müasirləşdirilməsinə başlanılıb. QABRların aşkarlanması diapazonunu yarım dəfə artırmaq nəzərdə tutulurdu. ORTU komandiri Viktor Timoşenkonun sözlərinə görə, müəyyən şərtlər daxilində RLS-in cüzi xərci daha 10-20 il işləməyə hazır idi.
Lakin 9 dekabr 2012-ci ildə tərəflərin icarə dəyərinə dair razılığa gələ bilməməsinə görə Rusiya Qəbələ RLS-in istismarını dayandırdı. Yerli hökumət icarə haqqını aylıq 15 milyon dollara, sonra isə illik haqqı $300 milyon dollara qədər artırmaq istəyirdi. 2013-cü ildə bütün aparatlar sökülərək Rusiyaya geri aparılıb, rusiyalı hərbçilər qarnizonu tərk etmiş və obyekt Azərbaycana təhvil verilmişdir. Həmin il iyunun 6-da Qəbələ stansiyasını tamamilə əvəz edən Armavir yaxınlığında yeni nəsil "Voronej" döyüş növbətçiliyi stansiyasının açılışı həyata keçirilib.[16]
Heç bir ölkə obyektin icarəsi ilə bağlı maraqlı olduğunu bildirməyib və 2014-cü ildə o, Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin tabeliyindən çıxarıldı.[17]
Tənqidlər
[redaktə | mənbəni redaktə et]Qəbələ RLS-in fəaliyyəti məsələsi dəfələrlə daxili siyasi müzakirə mövzusu olub.
Azərbaycan Zerkalo qəzetinin məlumatına görə, stansiyanın tutduğu 210 hektardan əlavə, 30 hektara yaxın sahə metal qırıntısına çevrilib, 400 hektar meşə, stansiya üçün yüksək gərginlikli xətlərin çəkilməsi zamanı kəsilib, 1984-cü ildə isə 300 MVt güc verilən zaman bir hektar sahə tamamilə yandırılıb. Digər mənbələrdə metr diapazonun radiasiyasından ağacların alışması halları təsvir edilmir. Bu cür yanğınlar sobadakı analoji RLS-in işində, eləcə də Moskva yaxınlığındakı "Don-2N" RLS-in gücü ilə müqayisə olunuğu zaman eyni hadisə baş vermir. Sergey Boev, Raketdən Müdafiə Kompleksinin baş direktoru və RTİ-nin keçmiş direktoru, yanğınlar barədə məlumatları şayiələr adlandırdı.[18]
Həmin məqalədə stansiyanın elektron avadanlığının soyutma sisteminə suyun verilməsi üçün 16 artezian quyusunun qazılmasından sonra yeraltı su səviyyəsinin kəskin şəkildə aşağı düşdüyü iddia edilirdi: onun işlədiyi hər saat 300-400 kubmetrə yaxın su tələb olunur, bundan sonra su heç bir təmizlənmə olmadan çaya axıdılırdı. Sergey Boev "Dəryal" RLS-in böyük su istehlakını təsdiqləyib, lakin dəqiqləşdirib ki, o, 400 deyil, 150 kubmetr su istifadə edirdi.
Nəhayət, orada stansiyanın avadanlığının soyudulması üçün 25 ton freonun istifadə edildiyi bildirildi. Bəzi alimlər bu qazın digərlərinə nisbətən 500-600 dəfə daha çox ozon təbəqəsini məhv etdiyi bildirmişdir. Bununla əlaqədar Azərbaycan parlamenti xüsusi komissiya yaratmışdır. Freonun "Daryal" tipli RLS-də tətbiqini təsdiqləyən digər mənbələr yoxdur.
Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin verdiyi məlumatlara əsasən radiostansiya fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra, ətraf mühitə olan mənfi təsiri də dayanıb. Stansiyanın fəaliyyəti zamanı Qəbələ RLS üzrə monitorinq ekspedisiya qrupu həm Qəbələ, həm də İsmayıllı rayonlarının ərazisində elektromaqnit şüalanmasının əsas parametri olan şüalanma selinin sıxlığını təyin etmiş, şüalanma sektoruna daxil olan və sektordan kənarda nəzarət altında olan zona kimi qəbul edilən ərazilərdə bitən bitkilərin müqayisəli fenoloji müşahidəsinin nəticəsinin müsbət olduğunu bildirmişdir.[19]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ "Око "Габалы" заглянуло за экватор". vesti.ru (rus). 2013-03-16 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Возможности Габалинской радиолокационной станции. Справка". РИА Новости (rus). NaN. 2016-03-14 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Габалинская РЛС как фактор стабильности в регионе". Sputnik Азербайджан (rus). 2016-01-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "История создания РЛС дальнего обнаружения баллистических ракет и космических объектов - перспективы сотрудничества". ИА «Оружие России». 2014-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Ecological Genocide Russian Radar Causes Ecological Problems". Global Security. 2012-03-09 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "РЛС дальнего обнаружения". rti-mints. 2014-08-10 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Всевидящее око России / Войны и конфликты / Независимая газета". nvo.ng.ru. 2016-06-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ Əliyev, Teymur. "Габалинская РЛС: прошлое, настоящее, будущее" (PDF). BAMF-ın nəzdində tərksilah, energetika və ekologiya problemlərinin öyrənilməsi üzrə Mərkəz (2007). 2019-08-30 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "ПРОТИВОРАКЕТНАЯ И РАКЕТНО-КОСМИЧЕСКАЯ ОБОРОНА НА СТРАЖЕ МИРА". www.famhist.ru. 2018-01-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ Rəşad, Əziz. "Судьба одной РЛС". 1news.az. 2014-12-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "РФ приостановила эксплуатацию Габалинской РЛС — МИД Азербайджана". Mail ru news. 2016-04-17 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "США заявляют, что не отказались от идеи совместного использования с Россией Габалинской РЛС". NEWSru.com. 26 iyul 2007. 2016-08-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Путин предложил США совместно использовать РЛС в Азербайджане в качестве элемента ПРО". NEWSru.com. 7 iyun 2007. 2016-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Американцы рассмотрели радар Путина". Газета.Ru (rus). 2016-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Габалу завлекают в турбизнес / Колонка обозревателя / Независимая газета". www.ng.ru. 2013-10-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Баку требует от РФ 300 млн долларов за Габалинскую РЛС". BFM.ru - деловой портал (rus). 2016-10-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Габалинская РЛС упразднена". Radio Azadlıq. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.[ölü keçid]
- ↑ "Сергей Боев: Наши РЛС опережают американские по целому ряду параметров". Российская газета (rus). 2016-01-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.
- ↑ "Qəbələ RLS-in dayanması ekoloji duruma necə təsir edib?". Novator.az. İstifadə tarixi: 4 aprel 2020.