Qaradağ mahalı

Qaradağ və ya Qaracadağ vilayəti (fars. قراجه‌داغ‎; fars. قره‌داغ‎) — İranın Araz çayı və qismən də Urmiya gölü (Acıçay) hövzəsində yerləşən bölgəsi. Bölgənin mərkəzi Əhər şəhəri olub Əhər şəhristanını içinə alır. Meşkinşəhr və Muğan düzənliyinə qonşudur. Bölgə qərbdən şərqə doğru uzanır, şimal sərhədi Araz çayı, qərb sərhədi Culfa-Mərənd avtomobil yolu, cənub sərhəddi Əhərçay, şərq sərhədi isə Qarasuçay boyunca keçir. Şərqdən qərbə doğru Qaradağ silsiləsi artır və şimalda Kiçik Qafqaza qoşulur.

Qaradağ vilayəti

38°44′24″ şm. e. 46°42′00″ ş. u.

Ölkə
Tarixi və coğrafiyası
Sahəsi
  • 724,6 ha
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaradağ sözü böyük dağ və ya dağlıq yer mənasına gəlməkdədir. Yeni fars qaynaqlarında bu ad yerinə bölgə üçün Arasbaran da deyilir. Bölgə İranın Türkmən Yatağı olaraq da təbir edilər.

Piştəkinlilər və sonrası[redaktə | mənbəni redaktə et]

1155–1231-ci illərdə Qaradağı gürcü mənşəli Piştəkinlilər sülaləsi idarə etmişdir. Xanədanın ilk hökmdarı olan Nüsrətəddin Piştəkin ibn Məhəmməd pul basdırmışdır. 1125–1131-ci illərdə bu xanədan Xarəzmşahların hakimiyyətində qalmışdır. Xanədanın ikinci və son hökmdarı Nüsrətəddin Məhəmməd ibn Nüsrətəddin Piştəkindir.

Səfəvilər dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

1567-ci ildə, Qaradağ Səfəvi dövləti suverenliyindəykən özü bir sufi olan Ənsar xəlifə Qaradağlı bura hökmdar olaraq təyin edilmişdir. 1583-cü ildə I Təhmasib əmri ilə Şirvana bəylərbəyi olaraq təyin edilməsiylə, Qaradağ hökmdarı Ənsar xəlifənin oğlu Şahverdi xan Qaradağlı olmuşdur. Şahverdi xan 1589-cu ildə öldürülmədən əvvəl, 1588-ci ildə Azərbaycan Türklərinin əlindəki torpaqlara hücum etmişdir. Şahverdi xanın ölümünün ardından eyni il 168–169 namizəd içindən yenə eyni ailədən olan Maksud Sultan, Qaradağ hökmdarı olmuşdur. Tarixçi İskəndər bəy Munşi, bu ailənin dövrün Qızılbaş qəbilələləri arasında edilən əsgəri olaraq əhəmiyyət sıralamasında səkkizinci olduğunu söyləmişdir. Maqsud sultanın hökmdarlığı isə 1606-cı ilə qədər sürmüşdür.

Qacarlar dövründə Qaracadağ vilayəti (Əhər, Kəleybər, Çələbiyan, Vərgəhan və Dizmar) bölünürdü.[2]

Coğrafiyası və relyefi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qaradağ bölgəsi dağlıq olub, düzənliklər, əsasən, Əhərçay hövzəsində 1400 m yüksəklikdə Vərziqandan Nüdüzə qədər davam edir. Əhər düzünün qərbində vulkanik süxurlar 450 km² ərazidə yayılmışdır. Tektonik mənşəli çökəklikdə formalaşmış Əhər düzünün ərazisi təxminən 2566 km²-dir ki, bunun da 2/3-si əkin üçün yararlıdır. Orta illik temperatur 10,3 °C-dir, aerotermik qradiyenti isə hər 100 metrə 0,55 °C təşkil edir. İqlim şəraiti aridliyi ilə səciyyələnir. Plüvial dövrdə Əhər çökəkliyi tamamilə göl olmuş, dördüncü dövrdə baş verən vulkanizm nəticəsində burada vulkanik süxurlar geniş yayılmışdır.

Qaradağ bölgəsinin hidroqrafik şəbəkəsinin əsasını, qərbdən şərqə doğru, İri, Məlik, Hacılar, Kəringan, İlginə, Sötən, Mərzərud, Kəleybər, Selin, Əhərçay və Qarasuçay çayları təşkil edir. Yalnız Əhərçay qərbdən şərqə doğru axır, qalan çaylar, əsasən, cənub-şimal istiqamətlidir.

Qaradağın dağlarının hündürlüyü şərqdən qərbə doğru artır. Şərqdən qərbə doğru əsas zirvələri Qız qalası (2009 m), Səhsən baş (2845 m), Zinqanlu (2896 m), Qaramut (2827 m), Qızıl (2712 m), Zidir (3173 m) və Kiyaməki dağlarıdır (3414 m). Cənubda isə Şivər (2506 m), Qabaqtəpə (2802 m), Seyidlər (2661 m), Qəsəbə (2815 m), Dərbənd zirvələri (3182 m) yerləşir. Qaradağın ən mühüm yaşayış məntəqələri Mərənd (182 min nəfər), Əhər (96 min nəfər), Kəleybər (92 min nəfər) və Culfa (52 min nəfər) şəhərləridir. Bunlardan əlavə, bir sıra kiçik şəhərlər, o cümlədən, Vərziqan, Xarvana, Siəh Rud, Xudafərin, Hurand, Abış Əhməd inkişaf etmiş mərkəzlər sayılırlar.

Əhər düzündən başqa Qaradağda Xudafərin, Culfa və Aslandüz düzənlikləri də vardır. Şimal yamacların orta meylliliyi 36–38°-dir. Qaradağın ən hündür nöqtəsi Kiyaməki dağıdır (3414 m). Müasir dövrdə Qaradağ bölgəsi geoloji qalxmaya məruz qalır. Buna sübut kimi çay dərələrinin sürətli dib eroziyası nəticəsində dərinləşməsini göstərmək olar. Bu ərazidə sürüşmələr çox geniş yayılmışdır. Onların çoxu Leylabın şərqində və Rangölün cənub yamaclarının kənarlarında yayılmışlar.

Bölgə iqtisadiyyatının əsasını kənd təsərrüfatı təşkil edir. Burada əkinçilik, bağçılıq və heyvandarlıq inkişaf etmişdir. Bundan əlavə ərazidə geniş yayılmış faydalı qazıntılardan Kəleybər, Əhər və Süngündə nefelin, silikat, alüminium filizləri, qızıl və mis hasil olunur. Tədqiq olunan ərazinin təbii sərvətlərlə zənginliyi ilə əlaqədar olaraq burada müxtəlif vaxtlarda müəyyən tədqiqat işləri aparılmışdır. Əmir Kəbir dövründə hərbi məqsədlərlə mədən kəşfiyyatı tədqiqatları aparılmış, 1851–1860-cı illərdə doktor Pakub Edvard Polak, 1880–1910-cu illərdə rus Eştal Qaradağın geologiyası üzrə, 1937-ci ildə isə bir rus şirkəti tədqiqatlar aparmışdır. Eştal (1911), Bune (1929), Ontr-Holes (1934), Riben (1935), Ladam (1945) öz tədqiqatlarında Qaradağın geoloji xüsusiyyətlərini tədqiq etmişlər. Fransanın nüvə enerjisi komitəsinin üzvü Ziklor (1965) Qaradağda anormal radioaktivliyin ərazidə maqmatik və təmas metasomatik süxurların geniş yayılması ilə əlaqədar olduğunu müəyyən etmişdir. Bazin və Hobner (1969) Qaradağı metallogenik əyalət hesab edib və bu ərazilərdə, xüsusi ilə Qaradağın Şeyvər intruziv massivi regionunda faydalı qazıntıların axtarışı məqsədilə tədqiqatlar aparmışlar.

Siand (1971) Qaradağ yüksəkliklərinin yaranmasını qədim plutonizmlə, daha doğrusu perm dövrünün granodioritləri ilə əlaqədar olduğunu qeyd etmişdir.

Dəllaloğlu (1992) Qaradağın cənub ərazilərinin morfologiyasının paleoiqlim şəraiti ilə əlaqədar olduğunu qeyd etmişdir.

Əli Molayi (1993) Qaradağ regionunun geoloji quruluşunun tədqiqində mühüm nəticələr əldə etmişdir. Əhər mis mədənçiliyi və sonra Süngün mis şirkətlərinin 1991-ci ildə fəaliyyətə başlamış və bunun da nəticəsində regionun relyefində müəyyən dəyişikliklər əmələ gəlmişdir. Cəmşid Cidari (1998) 200 il ərzində bu regionda müxtəlif faydalı qazıntı (mis, alüminium filizləri və s.) yataqlarının axtarışı və kəşfiyyatı məqsədilə aparılmış tədqiqatlar haqqında ümumi və əsasən təsviri səciyyəli məlumat vermişdir. Tədqiqatçı müxtəlif mənşəli morfodinamiki proseslərin inkişafı və yayılmasında Əhərçayın aparıcı rol oynadığını qeyd etmişdir. O, ərazinin cənub sahələrində daha tez-tez baş verən sürüşmə proseslərinin (Əhər çökəkliyində) çay dərəsindəki böyük meyllilik və gilli süxurların geniş yayılması səbəbindən baş verdiyini göstərmişdir. İranın geoloji idarələri tərəfindən son 30 ildə Qaradağın geoloji xəritələri hazırlamış və Kansaran geoloji şirkəti 1989–1990 illərdə regionu ətraflı tədqiq etmişdir. Abbas Əmini (2001) Qaradağ batolitinin mənşəyini öyrənmişdir. Sərhəngzadə (2008) Qaradağ regionunun da daxil olduğu İran Azərbaycanının şimal hissəsində meteoroloji tədqiqatlar aparmışdır. Göründüyü kimi yalnız bir tədqiqat işi Qaradağın cənub hissəsinin relyefinə həsr olunmuşdur. Bu baxımdan dissertasiya işi Qaradağ regionun geomorfologiyasına həsr olunmuş ilk kompleks tədqiqat işidir.[3]

Mahalları[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Əhər mahalı
  2. Üzümdil mahalı
  3. Həsənabad mahalı
  4. Meşəpara mahalı
  5. Keyvan mahalı
  6. Mincivan mahalı
  7. Kəleybər mahalı
  8. Kərmədüz mahalı
  9. Çardəngə mahalı
  10. Düdəngə mahalı
  11. Yaft mahalı
  12. Tiklə mahalı
  13. Vargəhan mahalı
  14. Horand mahalı
  15. Bədəvistan mahalı
  16. Şərqi Dizmar mahalı
  17. Qərbi Dizmar mahalı
  18. Məvazixan mahalı

Bəxşləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhər bəxşinin mərkəzi Əhər şəhəridir. Əhər bəxşinə Göyçəbel, Üçhaça, Bozquş, Azğan və Qışlaq kəndistanları tabedir.

Horand[redaktə | mənbəni redaktə et]

Horand bəxşinin mərkəzi Horand qəsəbəsidir. Horand bəxşinə Çahardangə, Düdəngə, Tiklə, Yaft və Vərgəhan kəndistanları daxildir.

Vərziqan[redaktə | mənbəni redaktə et]

Vərziqan bəxşinin mərkəzi Vərziqan kəndidir. Vərziqan bəxşi Şimalı Üzümdil, Cənubi Üzümdil, Sina və Bəkrabad kəndistanlarını birləşdirir.

Xərvənə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xərvənə bəxşinin mərkəzi Xərvənə kəndidir. Xərvənə bəxşinin Mərkəzi Dizmar, Cuşin və Ərəzil kəndistanları var.

Kəleybər[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kəleybər bəxşinin mərkəzi Kəleybər şəhəridir. Kəleybər bəxşinə Meşəpara, Abışəhmədi, Mövlan və Peyğançayı kəndistanları bağlıdır.

Xudafərin[redaktə | mənbəni redaktə et]

Xudafərin bəxşinin mərkəzi mərkəzi Xumarlı kəndidir. Xudafərin bəxşi Keyvan, Şərqi Mincivan, Şərqi Dizmar və Bəstamlı kəndistanlarına bölünür.

Tarixi şəxsiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hakimləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. Nüsrətəddin Piştəkin ibn Məhəmməd (1155–1210)
  2. Nüsrətəddin Məhəmməd ibn Nüsrətəddin Piştəkin (1210–1230)

Şairləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Aşıq Qurbani
  • Sarı Aşıq
  • Nəbatı
  • Aşıq Əli Kəlibəri
  • Qəsr Ahəri
  • Sərşar
  • Nəriman
  • Qaradağı
  • Əndəlib Qaracadağı
  • Hicəri
  • Salk
  • Aşıq Hüseyn Cavan
  • Sərraf
  • Bərz
  • Hərisi
  • Aşıq Əziz Şahnazi
  • Xuş Xəbər
  • Xavr
  • Məmmədli
  • Səttar
  • Düzəgün

El-oymaqları[redaktə | mənbəni redaktə et]

Tarixi abidələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/environment/ecological-sciences/biosphere-reserves/asia-and-the-pacific/islamic-republic-of-iran/arasbaran/.
  2. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2021-11-29 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-11-29.
  3. ↑ "Arxivlənmiş surət". 2016-03-06 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-16.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Ənvər Çingizoğlu. Qarşı yatan Qaradağ. Bakı: "Ozan", 1998, 192 səh.
  • Ənvər Çingizoğlu. Qaradağlılar. Bakı: "Şuşa", 2008, 160 səh.
  • Ənvər Çingizoğlu. Qaradağ xanlığı. Bakı: "Mütərcim", 2011, 212 səh.

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]