Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası və ya Əbcəd^[1] (ابجد) — Azərbaycan dilinin yazılmasına ərəb qrafikasının bir variantı ilə başlanılmış əlifba. Ərəb əlifbası türk dilləri üçün mükəmməl əlifba olmasa da, təxminən XX əsrin əvvəllərinə qədər bu əlifbadan Azərbaycanda geniş istifadə olunub. Azərbaycan Respublikası ərazisində 1929-cu ilə kimi ərəb qrafikalı əlifbadan istifadə edilib. Cənubi Azərbaycanda yaşayan Azərbaycan türkləri isə ərəb əlifbasından hazırda da istifadə edirlər.

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ərəb əlifbasında türk dillərinin saitlərini əks etdirən xüsusi işarələrin olmaması, bir neçə səsin bir işarə ilə yazılması həmin əlifbanın türk dillərinin əlifbası kimi işlədilməsində zaman-zaman müəyyən çətinliklər meydana çıxarmışdır. Azərbaycan dili üçün də bu çətinliklər mövcud olmuşdur.

Ərəb əlifbasının istifadəsindən irəli gələn nöqsanlar əsasən aşağıdakıları özündə birləşdirir:^[2]

• 1) Azərbaycan dilində olan bir sıra fonemlərə uyğun gələn səslərin ərəb dilində yalnız tələffüzə görə fərqlənməsi nəzərə alınaraq onların əlifbada bir neçə işarə ilə ifadə olunması (məsələn: v, s, y, z, t, h);
• 2) ərəb əlifbasında işlədilən hərflərin sözdə işlənmə yerindən asılı olaraq bir qisminin dörd, digər qisminin 2 işlənmə şəklinin olması;
• 3) ərəb əlifbasındakı 28 hərfdən 16 hərf müstəqil işarəyə malik idi. Qalan 12 hərf diakritik işarələrlə bir-birindən fərqləndirilirdi;
• 4) ərəb əlifbasında Azərbaycan dilinin saitlərini ifadə etmək üçün müxtəlif diakritik işarələrdən istifadə olunurdu; ərəb əlifbasında cəmi dörd sait üçün işarə vardır, bu dörd işarə də işlənmə yerinə görə müxtəlif səsləri ifadə edə bilirdi;
• 5) yazı prosesində istifadə edilən əlavə işarələrin orfoqrafik və orfoepik səhvlərin buraxılmasına səbəb olması;
• 6) imla qaydalarını yaratmaqda, habelə tədris işində çətinliklər.

Əlifba[redaktə | mənbəni redaktə et]

Aşağıdakı cədvəl, Ərəb əlifbası tərtibi ilə düzülüb və Latın əlifbasında yaxın olan qarşılıqları göstərir.

Azərbaycan dilində Ərəb və Latın əlifbalarının qarşılıqları

Başda	Təkcə	Ortada	Sonda	Adı	Latın	Misal (latın)	Misal (ərəb)
آ / ا	ﺍ	ﺎ	ﺎ	əlif	a / ə / o / ’	aç	آچ
ﺑ	ﺏ	ﺒـ	ﺐ	be	b	baba	بابا
ﭙ	پ	ﭙـ	پ	pe	p	papaq	پاپاق
ﺗ	ﺕ	ﺘـ	ﺖ	te	t	Tat	تات
ﺛ	ﺙ	ﺜـ	ﺚ	se	s	saniyə	ثانیه
ﺟ	ﺝ	ﺠـ	ﺞ	cim	c	cib	جیب
چـ	چ	ـچـ	ـچ	çe	ç	çap	چاپ
ﺣ	ﺡ	ﺤـ	ﺢ	he	h	hal	حال
ﺧ	ﺥ	ﺨـ	ﺦ	xe	x	xal	خال
—			ﺪـ	dal	d	dil	دیل
—			ﺬـ	zal	z	Azərbaycan	آذربایجان
—			ﺮـ	re	r	rəng	رنگ
—			ﺰـ	ze	z	zor	زور
—			ـژ	je	j	Jalə	ژاله
ﺳ	ﺱ	ﺴـ	ـﺲ	sin	s	sal	سال
ﺷ	ﺵ	ﺸـ	ـﺶ	şin	ş	şirin	شیرین
ﺻ	ﺹ	ﺼـ	ـﺺ	sād	s	Səməd	صمد
ﺿ	ﺽ	ﻀـ	ـﺾ	zād	z	zərər	ضرر
ﻃ	ﻁ	ﻄـ	ـﻂ	tā	t	təbil	طبیل
ﻇ	ﻅ	ﻈـ	ـﻆ	zā	z	zahir	ظاهر
ﻋ	ﻉ	ﻌـ	ـﻊ	əyn	ə / ‘	əməl	عمل
ﻏ	ﻍ	ﻐـ	ـﻎ	ğeyn	ğ	bağ	باغ
ﻓ	ﻑ	ﻔـ	ـﻒ	fe	f	fil	فیل
ﻗ	ﻕ	ﻘـ	ـﻖ	qaf	q	qələm	قلم
ﮐ	ک	ﮑـ	ـﮏ	kaf	k	kitab	کتاب
ﮔ	گ	ﮕـ	ـﮓ	gaf	g	gül	گل
ﻟ	ﻝ	ﻠـ	ـﻞ	lam	l	lalə	لاله
ﻣ	ﻡ	ﻤـ	ـم	mim	m	mən	من
ﻧ	ﻥ	ﻨـ	ـﻦ	nun	n	naz	ناز
—			ﻮـ	vav	v / o	vilayət	ولایت
ﻫ	ﻩ	ﻬ	ﻪ	ha	h , ə	hava , dədə	هوا , دده
ﻳ	ﻯ	ﻴـ	ﯽ	ye	y , i	yaz	یاز
ئـ	-	ـئـ	-	həmzə	ı , e	beş	بئش

Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Azərbaycan dili
• Ərəb əlifbası ilə yazı qaydaları

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]