Rza şah
Rza şah Pəhləvi (fars. رضا پهلوی; 15 mart 1878, Alaşt, Mazandaran ostanı – 26 iyul 1944[1], Yohannesburq, Transvaal[d]) — İran şahı (1925–1941), Pəhləvilər sülaləsinin banisi. Əhməd şah Qacarı devirib Pəhləvi xanədanını qurmuşdur. Onun qurduğu Pəhləvi rejimi sekulyarist, milliyyətçi, militarist və anti-kommunist rejimdir.
| Rza şah Pəhləvi | |
|---|---|
| fars. رضا پهلوی | |
 | |
  | |
| 15 dekabr 1925 – 16 sentyabr 1941 | |
| Əvvəlki | Sultan Əhməd şah Qacar |
| Sonrakı | Məhəmməd Rza Pəhləvi |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri |
.svg){kind=small} Alaşt, Savadkuh, Mazandaran |
| Vəfat tarixi | (66 yaşında) |
| Vəfat yeri |
.svg){kind=small} Yohanesburq, Cənubi Afrika |
| Vəfat səbəbi | ürək-damar xəstəliyi[d] |
| Dəfn yeri | Rza şah Pəhləvinin məqbərəsi |
| Həyat yoldaşı | Tac-ol-Mülük |
| Uşaqları |
Oğulları: Məhəmməd Rza, qızları: Əşrəf, Şəms |
| Ailəsi | Pəhləvilər |
| Dini | İslam |
| Hərbi xidmət | |
| Rütbəsi | briqada generalı |
|
|
|
 |
|
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Doğumu[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rza Xan 1878-ci il martın 15-də Mazandaran əyalətinin Savadkuh şəhərindəki Alaşt kəndində anadan olmuşdur. Atası Abbas Əli (1815–1878) Savadkuhda polkovnik idi. Anası Nüşafarin Zəhra Qafqazlı immiqrant idi. Rza Xanın babası Murad Əli Xan bir əsgər idi və 1848-ci ildə Herat mühasirəsində həyatını itirdi.
Murad Əli Xanın 7 oğlu var idi. İlk oğlu Çıraq Əli Tehranda yaşamış və orduda xidmət etmişdir. İkinci oğlu Nüsrətullah Xan Savadkuhda xidmət eləmiş və Rza Xanın əmisi ilə bir müddət çalışmışdır. Rza Xanın atası Abbas Əli Xan yeddinci oğlu idi.
Rza Xanın atası Abbas Əli Xan 1814-cü ildə Alaştda dünyaya gəlmişdir. Əfqan müharibəsində döyüşmüşdür. Rza Xan Albay Abbas Əli Xanın ikinci nikahından doğulmuşdur.
Gəncliyi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rıza xan Abulkasım bəy'in tövsiyəsi ilə 16 yaşındakı bir vəzifəli məmur oldu. 1898-ci ildə özünün Savadkuh qəsəbəsində xidmət edirdi. Kürd xalqı Nusretullah Xanın (amcanın) razılığı ilə Kazzaq (fars. ززاق) birliyinə (təhsilsiz əsgərlərin birliyinə) qoşulub və 1920-ci il zərbələrinə qədər birlikdə xidmət etdi.
Rıza Xan cəsarət və yüngüllük sayəsində sürətlə yüksəldi. Rza xan bu birliyin əmri ilə bir çox vətəndaş müharibələrində mübarizə aparmış, eyni zamanda, xidmət etdiyi Abdul Hüseyn də Topçuluğı Mirzə Farmanfarma əmri ilə də öyrənmişdir. Ən qədim dövrlərdən Rza han Fars ordusunun xarici komandirlər tərəfindən əmr olunduğunu narahat etdi. Rza Xan tezliklə yüksəlmiş və Qazaxıstan birliyinin ilk İran komandiri olmuşdur.
Reza xan əmri dövründə o, Əhməd Şahın qabiliyyətsizliyindən bezmişdi.
Hakimiyyətə gəlişi[redaktə | mənbəni redaktə et]
1920-ci ildə sonlarında Sovetlər Birliyinin dəstəyi ilə Gilan'da ibarət və əksəriyyəti Gilanlı, Alı, kürd və ermənilərdən ibarət olan, özlərinə Jangali (Meşə adamı) adı verdikləri partizanlar, Mirzə Kuçik Xanın əmrindəki partizanlar, Tehrana ələ keçirmə səyinə girdilər . Partizan birliyi Sovetlərdən aldığı dəstəklə paytaxt Tehranda siyasi və ictimai böhrana səbəb oldu. 21 fevral 1921-ci ildə Rza xan Seyyid Ziyaəddin Təbatəbai ilə birlik olub zərbə etdi. Komandirliyində olan əsgərlər 150 km. qərbdə Kazvinə yerləşdirilib və hökuməti qan tökmədən istefa verməyə məcbur etdi.
Darbeninin uğurundan sonra Tabatabai baş nazir oldu. Rza Xan ordu komandanlığı oldu. 1921-ci ilin aprel ayında Müdafiə Nazirliyinə mövcud missiyası ilə birlikdə müraciət etdi. İşdə bu dövrdə Rza Xan yeni adını aldı: Rza Xan Sərdar Sepah (fars. رضا خان سردار سپه).
Rza Xan və birlikləri zərbəylə uğraşıyorken Pers Diplomat Moskvada rus birliklərinin İrandan (O dövr ölkənin adı daha Persia idi) geri çəkilmələri üçün bir andlaşma hazırlamaq üçün diplomatik danışıqlarını etməkdə idi.
Riza Khanın 1921 zərbəsi Böyük Britaniya tərəfindən dəstəkləndi. İngilis ona silah və döyüş sursatı verdi. Britaniya Rusiyanı İranı tərk etməsini istədi, çünki onların müstəmləkəçiliyini Hindistana təhlükə olaraq gördük. Bu dövrdə İran ərəb və monqol işğallarından sonra ən pis dövrü keçmişdir. Son dövrlərdə güc sahibi olan şahların heç biri güclü və bacarıqlı insanlar deyildilər İran ruslara qarşı iki döyüş itirmişdi və gün be gün xarici istilasının ölçüsü artırdı. 921-ci ildə ruslardan dəstək alan Mirzə Kiçik Xan Gilan sovet respublikasını elan etdi. Eyni zamanda Xorasan kürdləri öz bölgələrində qarışıqlıq yaratmağa başladılar.
Təbatəbai ilə qurduqları hökumət 100 gün davam etdi. Sonda Rza Khan hakimiyyəti ələ keçirib baş nazir oldu.
26 oktyabr 1923-cü ildə Rıza Khan hakimiyyətə gəldi və Əhməd Şah Britaniya səfirliyinə, sonra isə Avropaya qaçdı. Rıza Khan, baş nazir olaraq, Kaçar Dynasty'a aid tacı şahzadə və ailə üzvlərinin gücünə qarşı qorunmaq istədi. Yıllar ərzində bu ölkə üçün ölkə axtarırdıqları dövrdə bu yuxuya nail olmaq üçün çalışırdı. Onun iqtidarı olan qüvvələr respublikanı bütün ölkəyə yaymağa başladılar. Ancaq ölkədə qurulacaq respublika, İngilis maraqlarına qarşı çıxdı. Bundan başqa respublikanın qurulması ruhanilərin maraqlarına qarşı çıxdı. İllərdir İngilislər ölkə mollalarının nəbzini tuturdular, verdikləri dəstəklə mollalar respublikaya şiddətlə qarşı çıxdı onu taxıban təhsilsiz xalq da onlara peyk.
Respublika xəyalinin gerçekleşmeyeceğinin fərqinə varan, gücü əlindən qaçırmaq istəməyən və ölkəsinin bütövlüyünü qorumaq istəyən Rza Xan 1925-ci ildə artıq bütün qarşı çıxan mollalar və məclis vəkillərinə qarşı kraliyetini Məclisdə səs birliyi ilə qəbul etdirdi. İslam qanunlarını qorumaq və böyük dəyişikliklər etməmək üçün kənd cəmiyyətlərini, torpaq sahiblərini və tacirlərini inandırdı. Məclis 12 dekabr 1925-ci ildə toplandı və kraliyətin Qacar şahı Əhməd Şah'tan alınıb Rza Xana verilməsinə qərar verildi. Şübhəsiz Britaniyanın böyük rolu var idi onun taxta oturmasında, çünki İngilislər Qacarların Ruslara yaxınlığından və boyun əymələrini rahatsızlardı. Üç gün sonra, 15 dekabr 1925-ci ildə, o, padşahlığa söz verdi və rəsmi olaraq Pəhləvi hanedanını qurdu.
Hakimiyyəti dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]
Rza şahın səltənətə başlaması asan olmamışdı, ölkə gərgin, ölkənin daxilində qiyamlar vardı. Rza Xan illərdir onlarla mübarizə edirdi, amma səltənətinin ilk illərində hamısını yox etdi. O, ölkəni fərdi silahlandırmadan təmizlədi. Hazırda ölkədə şəxsi silahlara sahib olmaq üçün ciddi nəzarət altında qalır.
Rza Xan kabinetindəki nazirlərdən ona rəqib ola biləcək kəsləri təmizlədi, Kral naziri Teymurtaş, xaricilərdən rüşvət alma və şaha qarşı zərbə planı yapmayla günahlandırıldı və günahkar tapıldı. 1932-ci ildə onu işdən çıxartdı və 1933-cü ilin sentyabrında həbsxanada öldürüldü. Səltənətinin ilk üç ildə nailiyyətlərində böyük rol oynayan maliyyə naziri Firuz da 1930-cu ilin mayında eyni cinayətlərdən günahkar tapıldı və yanvar 1928-ci ildə həbsxanada öldürüldü. Ədliyyə Nazirinə eyni cinayətlər ilə ittiham edildi və 1937-ci ilin Fevral ayında intihar etdi.
21 mart 1935-ci ildə Riza Şah xarici ölkələrdən İranı "Arians" torpağı kimi adlandırmasını istədi. Fars (Perçiya) əslində İran əyaləti idi. Düşmənlərə, qərb xalqlarının gözündə ölkənin keçmişi indiki olaraq ayrılacağını söylədilər. Əslində, dedikləri nə qədər səhv deyilsə, bir çox əcnəbi İranın İranla eyni ölkə olduğunu bilməyəcək.
1400 ildən sonra Riza Şah Yahudilərə hörmət göstərmək üçün İranın ilk kraliydi və bu hərəkətə cavab olaraq yəhudilər onu Kuroş (Kiros)dan sonra ikinci ən hörmətli baş elan etdilər. (Kuroş onlara İranda 2500 il bundan əvvəl həyat təhlükəsizliyi verib onları yerləşdirmişdi).
1936–1941 dövrü qadınların diriliş dövrü idi. Rza Şah İslamın gətirdiyi örtükdən ölkənin qadınlarını xilas etmək istəyirdi, lakin hakimiyyətin həllini gözləmək məcburiyyətində qaldı. Tərəfdarların sözlərinə görə, örtük qadınların sosiallaşmasına və işinə mane olur. Rza şahın quru çarşafı qadağan edən və qadın və kişilərə yeni paltarların gətirildiyi qanuna (fars. حجاب كشف, Atatürkün islahatlarından paltar islahatının qarşılığı) ciddi müxalifət edənlər çıxdı. Din adamları və İslam inancına sahib olanlar qanuna qarşıdırlar. Bir çox qadın Rza Şahın istefa verdiyi və oğlunu əvəz edən və qara çarxlarını buraxdığı günə qədər evdən çıxmadı. Qanun ciddi şəkildə yoxlanılıb və müasirləşdirən cəmiyyətdə qadınlar ortaya çıxmağa başladılar. Qanun 1931-ci ildə Evlilik Qanunu və 1932-ci ildə Tehranda Qadınlar Konqresi tərəfindən təqib edildi. Ölkə kənd təsərrüfatı və ticarət baxımından qismən inkişafa nail olmuşdur. Yeni fabriklər quraşdırılmağa çalışıldı. Buna baxmayaraq, mühafizəkar tənqidçilər dini simvolu sayılan qadağalar səbəbindən hər hansı bir islahatını tənqid ediblər.
Rza Şah ölkədə mədrəsənin təhsilini başa çatdırdı. Müasir məktəblər artıq açıqdır. Uşaqlarınız məktəbə getməli idi. Rza Şah inanırdı ki, əgər İran şüurlu bir ictimaiyyətə sahib olsaydı, yalnız İranı xilas edə bilərdi. Təhsil islahatı da din adamların tənqid olundu, din adamları insanlara "Məktəblər oğullarınızı kafir, qızlarınızı fahişə olmaq üçün hazırlanır" şüarıyla məscidlərdə boy göstərməyə başladılar. Bir çox ailə uşaqlarını məktəbdən almağa başladı, amma Rza Şahın gücünə qarşılıq, bir çox din adamı, İraq torpaqlarına, Kərbəla və Nəcəfə qaçırdılar bəziləri isə Qumda gizləndilər. Onlardan biri də Rza Şahın gələcəkdə nə edəcəyini məhv etmək istəyən Ayətullah Xomeynidir.
Rıza Şah Avropaya çoxlu şagird oxumaq üçün təqaüd göndərdi. Tələbələrdən bəziləri universitetlərdə təhsil alır və ölkəyə qayıdır.
İndi Rıza Şah xəyallarının böyük bir hissəsinə çatdı, lakin onun ən böyük arzusu tam müstəqil İran idi. İranda İngilis qüvvələri onu narahat edirdi. Əslində, illərdir kiçik ingilislərin tələblərini yerinə yetirməyə başladı. Məsələn, 1931-ci ildə kral hava yolu şirkəti İran üzərində uçmaqdan imtina etdi. Ancaq Lufthansanın İran üzərində uçmasına icazə vermişdi. 1932-ci ildə Britaniya birtərəfli olaraq William Knox D'Arcy ilə neft müqaviləsini ləğv etdi, sonra isə Anglo-Fars neft müqaviləsi izlədi. Müqavilə 1961-ci ildə başa çatdı və müqavilə İranın neft gəlirlərinin yalnız 16%-ni İran dövlətinə verəcəyini söylədi. Rza Şah 21% tələb etdi. İngilislər əyməli idi. Reformlar davam edirdi və Riza Şah xarici yabancılarla hər hansı bir əlaqədə çox diqqətli idi. Rza Şah ordunu yenidən təşkil etdi. Köhnə bölmə artıq bir ordu ola bilməzdi. İtalyanlarda aldığı gəmilərlə Deniz qüvvələrini Almanlardan aldığı bir neçə təyyarə Hava qüvvələrini qurdu və hamısını baş qərargah başçılığına (fars. ارتش ستاد) bağladı.
Almaniyada Adolf Hitler, Aryanların üstün yarış olduğunu söylədi. İranda onun nəvələri aryalılara çatırdılar. İngilislərin əlini ölkədən kəsmək istədi, belə ki, "Tam müstəqil İran" xəyali gerçək olacaqdı. Moskva cəbhəsi pis vəziyyətdə idi. İttifaq qüvvələri İranın İran ərazisi üzərində döyüş sursatı göndərmək istədi. Rza Şah bu təklifi rədd etdi. Bu cavabın qarşılığında ittifaq gücləri ölkəyə girməyə başladı. 1941 Avqustunda Ruslar şimal-qərbdən, İngilislər cənubdan ölkəyə girdi. Rza Şah orduya hazır ol əmrini verdi. Ancaq bu hərəkat üçün ordu hazırlığı qeyri-kafi idi. Ruslardan alınan silahlar Ruslara qarşı hərəkət edirdi. Yenə də İran xaricilərin siyasi hiylələrinə qurban getmişdi. Xaricilər İrana girdilər, Rza Şah daha çox gərginlik və qarışıqlığın yaşanmaması üçün istefa etmək məcburiyyətində qaldı, Məhəmmədəli Füruğinin etdiyi diplomatik səylər nəticəsində Britaniya Rza Şahın oğlu Məhəmməd Rza Pehlevi'nin, Rza Şahın yerinə taxta oturmasını qəbul etdilər. İngiltərədən gələn mesajda:
"Veliahtınızın sizin yerinizə taxta oturmasını qəbul edirik, amma majestelerini başqa bir variant olduğunu düşünməsinlər." deyirdi.
İngiliz istilası tamamlandı ve ittifak güçleri İran demir yollarını kullanma hakkını elde ettiler, işte bu dönemde Vinston Çörçill İran'ı "Zafer köprüsü" olarak adlandırdı.
Ölümü[redaktə | mənbəni redaktə et]
İngilislər hələ Rza Şahdan qorxurlar. Xaricdən Bəndər Abbası həbsdə saxlayaraq, onlara qarşı yenidən cəhd edəcəyini düşünürdülər. O, atasını və böyük lideri ilə aldığı bir neçə İran torpağı ilə İranı tərk etdi. İngilis ilk onu Mauritius adasına apardı. Rza Şah tanış olmayan tropik hava şəraitinə görə xəstə idi. Uzun bir müharibədən sonra ingilis onu Cənubi Afrikada Yohannesburqa aparmaq üçün qəbul etdi. Rza Şah 26 iyul 1944-cü ildə Yohannesburqda öldü. Onun ölümündən bir çox ziyalılar İngilislər tərəfindən hakim idi, lakin heç vaxt təsdiqlənməmişdi. Həkim həssas olduğunu, heç bir ürək problemi olmadığını söylədi.
Ölümündən sonra Misirdə mumyalanmış və Qahirədəki Al Rifanın məscidində gizlənmişdi. İllər sonra mumiya ölkəyə geri döndü və Ray şəhərində bir türbə mərasimində dəfn edildi. İran parlamenti ölümündən sonra ona "Böyük" (fars. بزرگ) ləqəbini verdi. 1979-cu il İran inqilabından sonra mozolesi Sadiq Halkalı, Ayətullah Xomeyninin razılığı ilə məhv edildi.
İslahatları[redaktə | mənbəni redaktə et]
- Mirzə Kuçik Han və digərlərinin çıxardığı qarışıqlığı susdurdu və İran Azərbaycanı və Gilan — Mazandaranda mərkəzi hökumətin gücünü oturtdu. O, kürd üsyanlarını basdı.
- Xüsusilə Kaşan və Luristanda hökm sürən quldurları yoxdur etdi.
- Ordunun birləşməsi və modernləşdirilməsi. Hərbi xidmətdən keçmək.
- Xuzistanda ortaya çıxan hökumətin basdırılması, bölgənin İrana təkrar bağlanması.
- Cənub-Şimal dəmir yolunun tikintisi.
- Şəriət hakim yerinə məhkəmə sisteminin yaradılması. Kapitulyasiya qanunlarının ləğvi.
- İran Milli Bankının qurulması və ingilis banklarının İran iqtisadiyyatındakı yerlərinin kiçildilməsi.
- Dəniz və hava qüvvələrinin yaradılması.
- İran pullarını xarici banklarda İrana aparmaq.
- Gömrük qanunvericiliyinin aradan qaldırılması və gəlirlərin dövlət hesabına daxil edilməsi.
- Ziraat Bankının təsisi.
- Hat və Dress kodunu çıxarmaq.
- Tütün və şəkər fabriklərinin ölkənin dörd bir yanında qurulması.
- Təhsil sisteminin modernləşdirilməsi.
Həmçinin bax[redaktə | mənbəni redaktə et]
Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]
|
Şəxs haqqında olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
- ↑ Arfa H. Reza Shah Pahlavi // Encyclopædia Britannica (ing.).