Səəd əl-Dövlə Əbhəri

Səəd əl-Dövlə Əbhəri və ya tam adı ilə Səfi ibn Hibatullah ibn Mühasib əl-Dövlə əl-Əbhəri (d. 1240 - ö. 5 mart 1291) Elxanilər dövlətində fəaliyyət göstərmiş dövlət xadimi, vəzir və həkim.^[1][2][3][4]

Səəd əl-Dövlə Əbhəri
Elxanlı ordusunun baş vəziri
1289 – 1301
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1240
Doğum yeri	Əbhər, Mərkəz bəxşi, Əbhər şəhristanı, Zəncan ostanı, İran
Vəfat tarixi	5 mart 1291
Vəfat yeri	Bağdad
Fəaliyyəti	həkim, vəzir
Dini	Yəhudi

O, Buğanın yerinə baş vəzir təyin edilmişdi. Buğa 16 yanvar 1289-cu ildə ölüm hökmünə məhkum edildi. Onun yerinə yəhudi həkim olan Səəd əl-Dövlə Əbhəri təyin edildi. Səəd əl-Dövlə Əbhəri monqol dövlət xadimlərinin dövlət əmlakını yağmalamasını və sui-istifadə hallarını pisləməklə, onlara qarşı mübarizə aparmaqla dövlətin mərkəzi hakimiyyətinin güclənməsində qismən uğurlu oldu.^[5] Sədəddövlənin dövründə iqtisadiyyat və mərkəzi hakimiyyət gücləndi, illik vergi 10 milyon dinara çatdı.^[6]

Əslən yəhudi olan əl-Dövlə İran Azərbaycanının Əbhər bölgəsində dünyaya gəlmişdir. O, 1289-1291-ci illərdə Elxani dövlətinin hökmdarı Arqun xanın baş vəziri olmuşdur. Əbu əl-Fərəcin bildirdiyinə görə, əl-Dövlə Bağdad prefektinin qayınatası idi. O, xəzinə bölməsində çalışmış, burada gördüyü işlərdə fərqlənmiş, nəticədə onu qısqanan Elxani hakimi əl-Dövlənin saraya həkim olaraq göndərilməsini təklif etmişdir. O, sarayda Ordu Kia adlı güclü sərkərdənin dostuna çevrilmiş, onun nüfuzu sayəsində Bağdad bölgəsinin vergilərini toplamaq ona əmanət edilmişdir. O, bu vəzifəsində də müsbət mənada fərqlənmiş, oradan toplanan verginin miqdarını arrtırmış, buna görə də Arqun xan onu Bağda vilayətinin maliyyə bölməsi rəisinin müavini təyin etmişdir. Eyni zamanda Ordu Kia da həmin vilayətin hərbi hakimi və ya əmiri təyin edilmişdir. Dövrün tarixçisi Vassaf əl-Dövlənin Arqun xanın xəstəliyini müalicə etdiyini, buna görə də onun etibarını qazandığını bildirir. Əl-Dövlə həmçinin Arqun xanı Bağdaddakı məmurlar arasında korrupsiya halları barədə də məlumatlandırmışdı. Eyni zamanda o, monqol və türk dillərini bilməsi, əyalətdə mövcud olan şəraitlə yaxından tanışlığı ilə Arqunu öz bacarığı ilə heyran etdi. Tezliklə o, Bağdadın, sonra isə bütün imperiyanın maliyyəsinin baş nəzarətçisi oldu və baş vəzir oldu. “Beləliklə,” Əbu əl-Fərəc qeyd edir, “müsəlmanlar şərəfli bir yerdə alçalaraq bir yəhudiyə çevrildilər” və bu, onların böyük narazılığına səbəb oldu. Arqunun bir Lamaist Buddist olaraq belə bir şey ilə bağlı heç bir problemi yox idi.^[1][2]

Fəaliyyətinə görə ona əl-Dövlə, yəni dövlətin səadəti titulu verilmişdi. Onun ağıllı və ədalətli kimi səciyyələnən baş vəzirliyi dövrü fon Hammer tərəfindən "qan və qızıl" sözləri ilə tərif edilmişdir. O, sərt olsa da, müdrik və gəliri əminliklə artırmaq məqsədi daşıyan qaydalar qoydu. Vergilər sabit əsasda idi və heç bir fövqəladə tələbata - qida və ya heyvanlara - icazə verilmirdi. O, vəzifədə yalnız yəhudi və xristianları işə götürdü və təbii olaraq, vəzifələrin böyük bir hissəsi öz qohumlarının əlinə keçdi. Onun baş vəzirliyi dövründə imperiya ərazisindəki yəhudilər qısa müddətə də olsa yaxşı həyat yaşamışdılar. Əbu əl-Fərəc bildirir ki, bu dövrdə dünyanın hər yerindən yəhudilər Bağdada axışıb gəlməkdə idilər. Həmçinin onun Avropa ilə əlaqələr formalaşdırılmasında mühüm rola malik olduğu da ehtimal edilir. Bununla yanaşı o, incəsənət və ədəbiyyatı himayə etmiş və ona həsr olunmuş şeirlər, mədhiyyələr toplusu hazırlanaraq Bağdadda tirajlanmışdır. Heinrich Grätz özünün əsərində əl-Dövləni Mordeçay ibn əl-Xarbiyə ilə eyniləşdirir. Çünki ona həsr olunmuş bir şeirdə (indiyə qədər qorunub saxlanılan) əl-Dövlı üçün uyğun ola biləcək şərtlər təsvir edilmişdir.^[1][2][7]

Əl-Dövlənin xeyli düşməni var idi. Elxani məmurları ona nifrət edirdilər. Çünki onun fəaliyyəti nəticəsində məmurlar dövlətin maliyyəsini öz şəxsi xeyirləri üçün istifadə edə bilmirdilər. Eyni zamanda müsəlmanlar da onun yəhudi olmasına görə özlərini alçaldılmış hesab edirdilər. Bundan başqa, əl-Dövlə Arqun xanın sevimliləri ilə də düşmənə çevrilmişdi, bu həm də onun təkəbbürlü və dikbaş olması ilə əlaqəli idi. Onun barədə saxta məruzələr sarayda dolanmaqda idi, ətrafdakı insanlar onu qaralamaq üçün ortaya çıxan heç bir imkanı boşa verməsələr də, bu Arqun xana o qədər də təsir etmirdi. Şayiə dolanırdı ki, əl-Dövlə yeni bir din yaymağa çalışırdı və bu dinin başında Elxan olmalı idi. Sonda Arqun xan xəstələndi və düşmənləri fürsətdən istifadə edərək yəhudilərdən xilas oldular. Tanrıçı şamanlar 1291-ci il yanvarın 19-da çaya atılaraq edam edilən Təkudarın dul qadını Toğaçaq xatunu cadugərlikdə günahlandırdılar. Arqunun xəstəliyi 27 yanvar da daha da şiddətləndi və o, insult keçirdi. Bu imkandan yararlanan Tağaçar və onun müttəfiqləri bir başqa cəhd daha edərək, Səəd əl-Dövlə və onun adamlarını 2 apreldə öldürdülər. Arqun nəhayət 7 mart sabahı və ya 10 mart 1291-ci ildə Aranda vəfat etdi..^{[1][8][9][10]}

• Fəzlullah Rəşidəddin

• Amitai, Reuven. Saʿd al-Dawla". In Norman A. Stillman (ed.). Encyclopedia of Jews in the Islamic World. Brill Online. 2010.
• Abu al-Faraj. Chronicon Syriacum. Leipzig. 1789.
• Howorth, Henry H. (Henry Hoyle), Sir. History of the Mongols, from the 9th to the 19th century. London: Longmans, Green, and Co. 1888.
• Singer, Isidore; et al., eds. (1901–1906).. Sa'ad al-Dawla. New York: The Jewish Encyclopedia: Funk & Wagnalls. 1901–1906.
• Heinrich Graetz. Volksthümliche Geschichte der Juden. 1998. 183–186. ISBN 3-7605-8673-2..
• W. B. Fisher. The Cambridge History of Iran. Cambridge University Press. 1968. ISBN 0-521-06935-1.
• Robert Mantran. "A Turkish or Mongolian Islam" in The Cambridge Illustrated History of the Middle Ages: 1250–1520. Robert Fossier. 1986.
• René Grousset. Histoire des Croisades III, 1188-1291. Editions Perrin. 1935. ISBN 2-262-02569-X.
• Rashidaddin Hamadani. Compendium of Chronicles. Harvard University. translated by Thackston, W.M. 1998.
• P. Jackson. ARḠŪN KHAN. iranicaonline.org. 1986.