Səid Tongiyev

Səid Tongiyev^[1] (rus. Саит Таипович Тонгиев^[2], inq. Сейт Томп-Хаджи Тонгиев^[3]; 1881—1944^[3] və ya 1882—1947^[4]) — Rusiya çar ordusu, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusu və Qızıl Ordunun inquş əsilli zabiti. 1920-ci ildə 3-cü Şəki süvari alayının komandanı.

Səid Tongiyev 15 yanvar 1882-ci il tarixində (başqa mənbəyə görə, 1881-ci ildə^[3]) Bazorkino kəndində tacir^[5] Teyp-Hacı Tongiyevin (öl.1932) ailəsində anadan olmuşdur^[4]. Vladiqafqaz real məktəbini bitirmişdir^[3]. 1909-cu ilin məlumatına görə, 15-ci qusar Ukrayna alayında Səid Tongiyev poruçik rütbəsində xidmət etmişdir^[2]. Vəhşi Diviziyanın İnquş süvari alayının^[6] tərkibində Birinci Dünya müharibəsində iştirak edib, Müqəddəs Georgi ordeni ilə təltif olunmuşdur^[3][4].

Rusiya imperiyasının süqutu ərəfəsində Tongiyev podpolkovnik^[5] (bəzi mənbələrə görə, polkovnik^[3][4]) rütbəsi daşıyırdı^[3][4]. Oktyabr inqilabından sonra o, bolşevikləri dəstəkləmişdir, 1917—1918-ci illərdə İnquş Qızıl ordusunun ştab rəisi olmuşdur^[3][4] (başqa mənbədə isə Tongiyevin 1918-ci ilin yayında gələcəkdə İnquş Qızıl Ordusunu təşkil edən İnquş qeyri-nizami qoşunlarının ştab rəisi kimi göstərilir^[5]). 1917-ci ildə isə İnquş Milli Şurasının katibi olmuşdur^[5].

31 iyul 1919-cu il tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusuna xidmətə qəbul olunub, 1-ci Tatar süvari alayına təyin olunmuşdur^[7]. Həmin ilin 12 sentyabrında 3-cü Şəki süvari alayına keçirilmişdir^[8], dekabrın 18-də isə həmin alayın komandiri təyin olunmuşdur^[9].

Həmin vəzifədə 1920-ci ilin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ünvan-təqvimində (Адрес-календарь Азербайджанской Республики на 1920-й год. Баку, 1920) göstərilmişdir. Bu alay Tongiyevin başçılığı altında 1920-ci ilin mart ayının axırlarında və aprel ayında erməni üsyançılarına qarşı Qarabağ əməliyyatı zamanı Tərtər cəbhəsində böyük müvəffəqiyət qazanmışdı^[10]. Tərtər ətrafında ümumi komandanlıq yaradılmamışdı və podpolkovnik Tongiyevlə 3-cü Gəncə piyada alayının komandanı podpolkovnik Kazımbəyovun fəaliyyəti Hərbi nazir S. Mehmandarov, ya da general Səlimov tərəfindən əlaqələndirilirdi^[10].

3-cü Şəki alayında xidmət etmiş zabit Vəli bəy Yadigarovun xatirələrində o, çeçen Səid Tongiyev kimi qeyd olunub^[1], Aprel işğalından sonra sovet hakimiyyətini dəstəklədiyi göstərilib^[11]. Vəli bəyin zənn etdiyinə görə, Tongiyev sonradan Qızıl Ordunun əsgərləri tərəfindən linç edilib^[11], amma başqa mənbələrdə Tongiyevin 40-cı illərdə vəfat etdiyi göstərilir^[3][4].

1. ↑ ^{1 2} Şəmistan Nəzirli. 1920-ci ildə Qarabağ döyüşləri Arxivləşdirilib 2016-03-09 at the Wayback Machine
2. ↑ ^{1 2} "Тонгиев Саит Паитович". 2017-07-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-04-18.
3. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7 8 9} Ахмет Уматгиреевич Мальсагов, Ингуши: краткая история, их участие в войнах России, s. 288.
4. ↑ ^{1 2 3 4 5 6 7} Газета "Сердало" — «Их имена на плитах Мемориала»
5. ↑ ^{1 2 3 4} Тимур Музаев, Союз горцев: русская революция и народы Северного Кавказа, 1917-март 1918 г. — s. 453
6. ↑ «Россия и Кавказ в Первой мировой войне 1914-1918 гг.: основные военные кампании, геополитические и социо-культурные итоги» — s.108
7. ↑ Сборник приказов по военному ведомству Азербайджанской Демократической Республики. II том. Баку: Маариф. 2018. səh. 137—138. ISBN 978-9952-445-20-13.
8. ↑ Сборник приказов по военному ведомству Азербайджанской Демократической Республики. II том. Баку: Маариф. 2018. səh. 212—213. ISBN 978-9952-445-20-13.
9. ↑ Сборник приказов по военному ведомству Азербайджанской Демократической Республики. II том. Баку: Маариф. 2018. səh. 527. ISBN 978-9952-445-20-13.
10. ↑ ^{1 2} Mehman Süleymanov, Azərbaycan Ordusunun tarixi, II cild (noyabr 1918 – aprel 1920) — s. 616—621.
11. ↑ ^{1 2} Azərbaycanlı zabit: “Bu Quran məni bəlalardan qoruyub”